انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات ویژه‌ای برخوردار است که برای رسیدن به کمال انسانی خود به آموزش نیاز دارد.
در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش‌های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است و به این منظور تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است. در این مقاله به بررسی مؤلفه‌های امور خیر در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی پرداخته‌ایم.
جایگاه کتب درسی در آموزش معنویت به کودکان
به سبب نیاز شدید به معنویت، نظریه‌های بسیاری در سال‌های اخیر تولیدشده است که به آموزش معنویت به کودکان تأکید دارد. در بسیاری از کشورها، به رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌طور خاص توجه شده است.
این توجه به‌طور رسمی در آموزش رسمی این کشورها، به گونه غیررسمی در جای‌جای جامعه انجام می‌شود. دوره ابتدایی سنگ بنای نظام آموزشی است؛ بنابراین محتوای ارائه شده در این دوره پایه ذهن دانش‌آموزان را می‌سازد.
در میان عوامل گوناگون، از قبیل خانواده، مدرسه، تدارکات فرهنگ و کتاب، دانش‌آموز، معلم و نظام ارزشیابی که در امر آموزشی مؤثرند، کتاب درسی جایگاه ویژه‌ای دارد. محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی‌ترین خط‌مشی‌های اجرایی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آن‌ها نهایت دقت اعمال شود.
برنامه درسی و محتوای آن می‌تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندانی آگاه و دلسوز تربیت شوند.
مطالعات اجتماعی یکی از حوزه‌های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به‌عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته‌شده است. این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می‌دهد.
برای مطالعه :
برخی از محورهای مدنظر این درس تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است.
به نظر می‌رسد در کشور ما زیرساخت‌های لازم برای انجام امور خیر به‌طور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین مطالعات اجتماعی به‌طور خاص زمینه‌های آموزش لازم دانش‌آموزان را مهیا کرده‌اند، اما سؤال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول کتاب‌های اجتماعی است تا چه حد توانسته اثر مثبت بر دانش‌آموزان داشته باشد؟ و مهم‌تر این‌که آیا کتب درسی ما توانسته است هدف سند تحول را محقق کند و تا چه میزان موفق بوده است؟
اثر معنویت‌گرایی بر جریان فکری در آموزش و پرورش
دهه‌های اخیر دیدگاه انسان‌گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت‌گرایی بر جریان فکری در آموزش‌وپرورش کشورها اثر گذاشته است. دیدگاه انسان‌گرایی به‌طور خاص تحت تأثیر نظرات آبراهام مزلو قرار گرفت.
بر اساس کار مزلو، روان‌شناسی انسان‌گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان‌گرایی در سطح وسیع معرفی‌شد، توجه خاص مزلو به بعد معنوی شخصی، تغییراتی اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد.
آموزش‌وپرورش معنوی بر اساس میزان حضور محبت و غم‌خواری دیگران و توجه به نیازها و نوع‌دوستی دیگران تبیین می‌شود. ویژگی اصلی آموزش‌وپرورش معنوی، وجود محبت و نوع‌دوستی بین افراد است.عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی است که منشأ آن کنجکاوی و رقابت است.
معنویت‌گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش‌های گوناگون در بخش آموزش معنویت انجام شود. نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد در آموزش‌وپرورش باید به رشد معنوی توجه شود.یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه‌های نوین، رویکرد خدمات رایگان است. خدمات رایگان فعالیت‌های نظام‌مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام‌المنفعه منجر می‌شود.
این فعالیت بر اساس درک مسئولیت اجتماعی تعریف‌شده است.این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه‌یافته به کار گرفته می‌شود. فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی آمیخته می‌شود و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می‌شود.
یادگیری خدمات رایگان همچنین به‌عنوان روش تدریس منتخب، ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با به‌کارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش‌های اصیل مدنی است.
اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می‌دهد، رشد شخصی را ارتقاء می‌بخشد و بخشی از مسئولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آن‌ها رشد می‌دهد.
توجه به خدمات رایگان در موقعیت‌های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش‌وپرورش کشورها ایجاد کرده است و به‌تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور مشهود مشاهده شدنی است.
معرفی 7 مؤلفه در امور خیر
مؤلفه‌های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می‌گیرد که بسیاری از آن‌ها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورها با استناد به این مؤلفه‌ها به انجام امور خیر مبادرت می‌کنند. مؤلفه‌هایی از قبیل:
1. دگریاری
دگر یاری کمک بلاعوض یا بخشش است. در این نوع کمک، انتظار هیچ پاداش یا کمک متقابلی وجود ندارد. غالباً کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است.
2. مشارکت اجتماعی
یکی از مؤلفه‌های مهم در جهت‌گیری رفتار اجتماعی مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است.
3. همدلی
داشتن احساس‌های قلبی مشابه را همدلی می‌گویند. همدلی یعنی درک احساسات قلبی هر فرد که به فرد دیگر کمک می‌کند. به عبارتی همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن است.
زمانی که بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در فضایی سالم و غیر تهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی با کسی رسیده‌ایم.
4. تعاون
از نظر لغوی تعاون یعنی یکدیگر را یاری‌کردن. همکاری و یاری در کاری که به‌طور جمعی انجام می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظام‌مند را تعاون می‌گویند.
5. احسان
احسان برگرفته از حسین است که در معنا، نعمت بخشیدن به دیگران است و از اصول و ارزش‌های یک جامعه توحیدی است.
6.نوع‌دوستی
نوع‌دوستی، سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله‌به‌مثل است که به‌واسطه آن، شخص رفع نیاز دیگران را به‌طور داوطلبانه در اولویت قرار می‌دهد.
7. وقف
وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع، سود حاصل از آن در راه خداوند صرف می‌شود.
بیشتر بخوانید :
پژوهش مؤلفه‌های امور خیر در کتاب مطالعات اجتماعی
در پژوهش حاضر از تعداد هفت مؤلفه‌ای که انتخاب شده بود دو مؤلفه تعاون و وقف در هیچ یک از کتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه ابتدایی یافت نشد؛ بنابراین در جداول مؤلفه‌های تعاون و وقف حذف شده‌اند.
برای بررسی دقیق‌تر ۳ بخش تشکیل‌دهنده محتوای کتاب یعنی متن درس‌ها، تصاویر و پرسش‌های کتاب موردبررسی قرار گرفتند که نتایج آن‌ها به تفکیک در جداول ۱ الی ۳ ارائه شده است.
با توجه به جدول به بیشترین درصد (۲۹) مربوط به پایه پنجم و ششم است بعد از آن‌ها به ترتیب پایه سوم و چهارم قرار دارد. همچنین از بین متن، تصاویر و پرسش بیشترین درصد (۵۱) مربوط به متن و سپس به ترتیب در تصاویر و پرسش‌ها به مؤلفه‌های امور خیر توجه شده است.
بررسی متن مربوط به مؤلفه‌های امور خیر در کتاب‌های اجتماعی
در بررسی متن تمام کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی با توجه به جدول ۱ مشاهده می‌شود که:
- بیشترین درصد (۳۳ / ۳۳) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم است.
- کمترین درصد (۱۱/ ۷۹) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب پایه چهارم است.
همچنین از بین مولفه‌ها :
- بیشترین درصد (۲۳/۵۲) مربوط به مؤلفه‌های همکاری و همدلی
- کمترین درصد (۷/ ۸۹) مربوط به مؤلفه احسان
- متاسفانه به مؤلفه‌های وقف و تعاون در هیچ‌کدام از کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی اشاره نشده است.!!
بررسی تصاویر مربوط به مؤلفه‌های امور خیر در کتاب‌های اجتماعی
در بررسی تصاویر مربوط به مؤلفه‌های امور خیر مشاهده می‌شود که با توجه به جدول ۲ :
- بیشترین درصد (۳۲ /۳۵) مربوط به تصاویر کتاب پایه سوم ابتدایی
- کمترین درصد (۱۶ / ۷۰) مربوط به تصاویر کتاب پایه چهارم است.
همچنین از بین مؤلفه‌ها :
- بیشترین درصد (۲۹ / 47) مربوط به مؤلفه همدلی
- کمترین درصد (۵/ ۸۸) مربوط به احسان
- متاسفانه در بررسی، مؤلفه‌های وقف و احسان در هیچ‌کدام از کتاب‌های درسی پایه ابتدایی مشاهده نشده است.!!
بررسی پرسش‌های مربوط به مؤلفه‌های امور خیر در کتاب‌های اجتماعی
در بررسی پرسش‌های کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به جدول 3 مشاهده می‌شود که :
- بیشترین درصد (۳۱/۲۵) مربوط به پرسش‌های کتاب پایه چهارم
- کمترین درصد (۱۸ / ۷۵) مربوط به پرسش‌های کتاب سوم
همچنین از بین مؤلفه‌ها : - بیشترین درصد (۵۰) به همکاری
- در رتبه دوم مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی و همدلی
- در رتبه سوم دگر یاری و نوع‌دوستی
- متاسفانه مؤلفه‌های احسان و وقف و تعاون در هیچ‌کدام در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دیده نشد.!!
با توجه به جدول 4 در بررسی کلی، مشاهده می‌شود که از بین تمام کتاب‌های درسی :
- کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (16) مؤلفه‌های امور خیر را در بین سایر کتاب‌های بررسی‌شده دارد؛
- کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های پنجم و ششم به‌طور مشترک به یک‌میزان بیشترین درصد (۲۹) مؤلفه‌های امور خیر را دارند؛
در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش‌های کتاب‌های درسی مشاهده می‌شود که :
- بیشترین درصد (۵۸) مربوط به متن کتاب‌های درسی فوق
- کمترین درصد مربوط به پرسش‌های کتاب‌های بررسی شده
همچنین با توجه به نتایج حاصل‌شده از این پژوهش در می‌یابیم تنها به تعداد کمی از مؤلفه‌ها در حد نسبتاً مناسبی توجه شده است که تناسب آن‌هم بین کتاب‌ها رعایت نشده است.
شاید بتوان علت مناسب‌تر بودن بعضی از مؤلفه‌ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه‌ها دانست آنچه مسلم است جامعه سالم به‌گونه‌ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی‌دارد و در مسیر همدردی و همدلی قرار می‌گیرد تا در مسیر درست زندگی باشد.
خداوند در آیه 144 سوره آل‌عمران می‌فرماید: جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی، جامعه اسوه و نمونه است.
جوامع کنونی با بررسی و دقت می‌تواند به جامعه اسوه تبدیل شود؛ بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مؤلفه‌های امور خیریه به پشتیبانی آموزش‌وپرورش نیازمند است و کتاب‌های درسی منعکس‌کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی هستند که سیاست‌گذاران نظام آموزشی پی‌ریزی می‌کنند.
کتاب‌ها در سیستم آموزش متمرکز مانند ایران اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت‌هایی مانند حساب کردن نیست، بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات موردنیاز جامعه است.
10 پیشنهاد کاربردی در تألیف کتب درسی
۱. کتاب‌های درسی با توجه به نتایج پژوهش انجام‌شده مورد بازبینی قرار گیرد. پیشنهاد می‌شود مؤلفین بامطالعه پیرامون امور خیر و اعتقاد به انجام امور خیر کتاب را بازبینی کنند.
٢. به امور خیر در محتوای کتاب‌های درسی به‌طور متوازن و یکسان توجه شود.
٣. به انتخاب مناسب تصاویر در زمینه‌های مختلف امور خیر توجه شود.
۴. لزوم طراحی پرسش‌ها و فعالیت‌هایی که منوط به انجام کار خیر باشد.
۵. اجرای طرح‌هایی که سبب افزایش کمک‌ها و کارهای داوطلبانه در مدرسه شود.
۶. آموزش مداوم و مستمر معلمان بر لزوم امور خیر و آشنایی با روش تدریس‌هایی که اجرای آن‌ها در کلاس، اخلاقیات را در بین دانش‌آموزان افزایش می‌دهد.
۷. توجه به اسناد بالادستی به‌خصوص در عرصه اخلاق و به‌کارگیری اهداف تعیین‌شده در تمام کتاب‌های علوم انسانی به شیوه‌های صحیح توصیه می‌شود.
۸. اضافه نمودن یک واحد درسی به‌عنوان امور خیر که اهداف امور داوطلبانه و عام‌المنفعه را دنبال کند.
۹. از تجربیات سایر کشورها در امور خیر استفاده شود
۱۰. به رویکردهای یادگیری انسان‌گرایانه و معنویت گرایانه برای انجام امور خیر و تألیف کتب درسی توجه شود.
دیدگاه خود را بنویسید