حمام‌ها به‌عنوان یکی از گونه‌های تأسیسات عمومی در شهرها، از جمله عناصر و نشانه‌های بافت کهن شهرهای ایران به شمار می‌روند. این‌گونه تأسیسات شهری که در قدیم میزان قابل توجهی از بافت کالبدی شهرها را در بر می‌گرفته‌اند، نه تنها کارکرد اجتماعی و اقتصادی داشتند، بلکه از نظر کالبدی نیز در شکل‌دهی به ساختار فضایی شهرها تأثیرگذار بوده‌اند.
شهر آمل به‌عنوان یکی از شهرهای کهن ایران چنین خصایص کالبدی داشته است. از جمله این‌گونه تأسیسات عمومی در این شهر، گرمابه‌ی «سادات نیاکی» از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین حمام‌های شهر آمل است که تاکنون پابرجاست. این حمام به‌صورت موقوفه تأسیس و اداره شده است. مطالعه‌ی این نهاد شهری - که از ویژگی وقف برخوردار است - در مقایسه با دیگر حمام‌های شهر آمل، افزون بر آنکه وجوه فرهنگی این تأسیس را نشان می‌دهد، ارزش‌های آن را در مناسبات شهری نیز از منظر نهادی وقفی تبیین می‌کند.
محله‌های قدیم و ویژگی‌های آنها
در شهرهای کهن ایران، جمعیت شهری در محلات مختلف بر اساس تفاوت‌هایی چون ویژگی‌های قومی، مذهبی، حرفه‌ای و شغلی یا حتی مبدأ شهری و روستایی شهریان استقرار می‌یافتند؛ ازاین‌رو محله‌ها به طور معمول فضاهای سکونتی گروهی همگون از مردمان را در شهر تشکیل می‌دادند. این خصلت در شهرهای کوچک‌تر به علت تجانس فرهنگی و دیگر عوامل دخیل، چون: همگونی در حرفه یا مبدأ و خاستگاه، تشدید می‌شد.
محله‌ها به‌عنوان بخشی مستقل در شهرها دارای تأسیسات خدماتی و عمومی مربوط به خود بودند که نیازمندی‌های ساکنان خود را برآورده می‌ساختند. در سطحی فراتر، محله‌های مسکونی در شهرها، به مانند مکملی برای منطقه‌ی بازار کهن و مرکزی شهرها محسوب می‌شدند.
محله از یک میدان مرکزی برخوردار بود که معمولاً در محل تقاطع دو یا چند راه اصلی قرار داشت و به مانند مرکز محله عمل می‌کرد. در اطراف میدان هم شماری مغازه و برخی اماکن عمومی (آب انبار یا مکان‌های مذهبی، اجتماعی و تفریحی) برای تأمین نیازهای ساکنان محله وجود داشت. این مکان با کارکردهای اجتماعی‌اش مرکز جامعه‌ی محله نیز بود.
محله‌های شهر آمل
در شهر آمل نیز به پیروی از الگوی کهن شهرها، ساکنان هر محله بر اساس شاخص‌هایی چون حِرَف و مشاغل، مسقط الرأس یا قومیت اسکان می‌یافتند.
به عنوان مثال، محله‌ی صنعتگران، محله‌ی نیاکی، محله‌ی گرجی‌ها و دیگر موارد که نشان‌دهنده‌ی این واقعیت اجتماعی در این شهر بود.
به همین ترتیب محله‌های اصلی شهر نیز دارای عناصر خدماتی، اجتماعی و مذهبی بودند که نیازهای مختلف ساکنان محله و حتی شهر را پاسخگو بود. حمام‌های عمومی یکی از تأسیسات مهم محله‌ها بودند که افزون بر کاربرد بهداشتی، عملکردهای اجتماعی متنوعی نیز داشتند. این حمام‌ها در سیمای جغرافیایی شهرها هم تأثیرگذار بودند.
در این مقاله ابتدا گزارشی از حمام‌های شهری و کارکردهای آن ارائه می‌گردد؛ و در ادامه به حمام‌های شهر آمل و اهمیت آنها می‌پردازد؛ و در نهایت قدیمی‌ترین حمام شهر که موقوفه است بررسی می‌شود.
حمام به مثابه نهادی اجتماعی و فرهنگی در شهرها
در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس از آن، به بهداشت فردی به عنوان آموزه‌ای دینی توجه می‌شد؛ و بر این اساس حمام به منزله‌ی نشانه‌ی کالبدی و اجتماعی بروز این‌گونه باورها، تجلی مهمی در جامعه‌ی ایران داشت.
واژه‌ی گرمابه در دوره ایران باستان به معنای ساختمان گرم بود. در دوره‌ی اسلامی - به ویژه دوره‌ی خلفای عباسی و صفوی - حمام‌های بی‌شماری در شهرهای ایران احداث شد. اهمیت عنصر حمام در زندگی شهری سبب گردید که در الگوی شهرسازی، گرمابه به مانند رکنی مهم در طراحی شهری محسوب شود.
در نزد ناظران آن روزگار، شمار زیاد گرمابه در هر شهر نشانه‌ی آبادانی و پاکیزگی مردم هر شهر بود. به طور معمول حمام‌ها در گذرهای اصلی و عمومی شهر یا راسته‌ی بازار، مجاورت مساجد، در مراکز یا میدان‌ها و بازارچه‌های محله‌ای برپا می‌شدند.
حمام‌ها چون محیطی نسبتاً بسته بوده، ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارند، از نظر ساختار کالبدی، در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه هستند و عوامل اقلیمی مختلف مانند آفتاب، باد و موقعیت جغرافیایی، تأثیر چندانی در نحوه‌ی استقرار شکل کالبدی و تقسیم‌بندی فضاهای داخل حمام نداشته است. برخی از حمام‌های تاریخی معروف ایران که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده‌اند عبارت‌اند از:
- حمام آخوند،
- حمام آقا تقی اردبیلی،
- حمام ابراهیم‌خان،
- انصاری،
- اوچ دکان،
- حمام بازار شاهرود،
- حمام پرهیزگار،
- پهنه سمنان،
- حمام تاریخی کن،
- مزداران،
- جلفا،
- جم،
- چهار درخت،
- چهارسوق،
- چهارفصل اراک،
- حاج‌آقا تراب،
- حاج تقی عسکر،
- حاجی رئیس،
- حسینیه‌ی اعظم،
- خان سنندج،
- خان یزد،
- خسرو آقا،
- رضی آباد،
- سراب یا جلال،
- سلطان میر احمد،
- شاهزاده‌ها،
- شاه علی صفوی،
- شاه مشهد،
- شیخ بهایی،
- صفا یا حاجی محمد رحیم،
- علی‌قلی آقا،
- فین کاشان،
- چکنه،
- حمام قدیمی شهر گناباد،
- حمام قدیمی شیخ سلماس،
- حمام قدیمی ماکو،
- قیصریه‌ی سبزوار،
- کردشت اهر،
- کلبغلی‌خان ساوه،
- کهنه سردشت،
- گلشن لاهیجان،
- گله‌داری بندرعباس،
- گنجعلی خان کرمان،
- مرمر،
- مصباح کرج،
- مکتب‌خانه‌ی بروجن،
- ملک بوشهر،
- مهرآباد،
- میرزا رسول مهاباد،
- نوبر،
- نیما یوشیج،
- وزیر،
- وکیل شیراز،
- وکیل کرمان،
- دو حمام تاریخی رمنان.
در شهر آمل حمام‌های بسیاری وجود داشته است که امروزه تعداد کمی از آنها پابرجا هستند. در این شهر به‌ضرورت بهره‌گیری حمام‌ها از آب رودخانه‌ی مجاور شهر موسوم به «هراز» و تأمین ذخیره‌ی آب‌انبارهای متعدد گرمابه‌های شهر، معمولاً این بناها در نزدیک رودخانه ساخته شده‌اند. حمام‌های آمل نیز تابع ساختار کلی کالبدی و فضایی حمام‌های ایرانی بوده‌اند.
انواع حمام‌ها از نظر کارکرد و نحوه اداره
حمام‌ها از نظر کارکرد به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند.
1. حمام عمومی و نحوه اداره آن
این‌گونه گرمابه‌ها برای استفاده‌ی عموم افراد یک محله یا شهر تأسیس می‌شد و دارای ویژگی‌های معماری و طراحی درونی خاصی بود. حمام‌های عمومی به دو صورت اداره می‌شد:
- گاه به صورت دو حمام جداگانه، یکی مخصوص مردان و دیگری مخصوص زنان، با خزینه‌ی واحد و به هم چسبیده که به حمام دوقلو معروف بود؛
- گاه یک حمام در ساعاتی از روز برای زنان و در برخی ساعات به مردان اختصاص داشت.
استفاده از این حمام‌ها مستلزم پرداخت هزینه بود.
2. حمام‌های خاص
شماری از حمام‌ها که درون محوطه‌های محصور (کاخ‌ها) یا محله‌هایی با ویژگی‌های قومی یا دینی خاص (یهود، نصارا) قرار داشتند و فاقد کاربری عمومی بودند.
3. حمام‌های محله‌ای
این‌گونه حمام‌ها در مرکز محله و کنار مسجد یا حسینیه، به منظور رفع نیاز اهالی محله ساخته می‌شد. این حمام‌ها علاوه بر کارکرد بهداشتی، برای گذران اوقات فراغت نیز استفاده می‌شد.
کارکردهای حمام‌های محله‌ای در شهر آمل
حمام‌های شهر آمل از وحدت‌بخش مرکز محله یا محلات بودند که علاوه بر تأمین نیازهای ساکنان محل و داشتن کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، در شکل‌دهی به این شهر نیز تأثیرگذار بوده‌اند. با توجه به اینکه طایفه‌ها، در شهر آمل، محلات مخصوص به خود را به وجود آوردند، حمامات واقع در آن محل که معمولاً در مرکز محله واقع بود به نام همان طایفه مشهور بوده است.
نحوه‌ی اداره حمام در گذشته
حمام‌هایی که در گذشته وجود داشتند، از نظر نحوه اداره هم با هم متفاوت بودند.
حمام‌های انتفاعی
این‌گونه حمام‌ها را حکومت یا افراد برخوردار به منظور بهره‌گیری از عواید آن می‌ساختند. مالکیت خصوصی و طرز اداره‌ی انتفاعی این حمام‌ها وجه بارز تفاوت آنها با حمام‌های وقفی است.
حمام‌های وقفی
این‌گونه حمام‌ها ازنظر حقوقی تابع قانون وقف بود و درآمد حاصل از فعالیت‌های آنها وقف امور عام‌المنفعه یا امور خیریه‌ی مشخص می‌شد. یکی از ویژگی حمام‌های وقفی آن است که اغلب در مجاور مجموعه‌هایی چون مسجد، بازار، کاروان‌سرا، خانقاه و نظایر اینها ساخته می‌شد.
حمام‌های وقفی از لحاظ معماری و کارکرد مانند حمام‌های عمومی بوده‌اند. برخی از حمام‌های معروف ایران که پیش‌تر از آنها نام برده شد، به صورت موقوفه بوده‌اند. در این باره، حمام های زیر را می‌توان نام برد:
- حمام بازار شاهرود،
- حمام گله‌داری بندرعباس،
- حمام کوچک و بزرگ علی‌قلی آقا در محله‌ی بید آباد اصفهان و ...
اهمیت وقف حمام در فرهنگ دینی مسلمانان، از نظر تأکیدی که بر پاکی و طهارت در اعمال و عبادات شده، قابل توجه است. حمام‌ها به مانند نهادی بهداشتی و اجتماعی به طور معمول در مجاور مسجد ساخته می‌شدند. گروهی از دولتمردان نیک‌سیرت به نیت بهره‌ی ثواب و ذخیره‌ی روز رستاخیز، و جمعی از دولتمردان هم در اندیشه‌ی شهرت بیشتر به بنای حمام‌های وقفی چشمگیر و زیبا همت می‌گماردند.
ساختن حمام یکی از موارد عادی مصرف وجوه و درآمدهای وقفی به شمار می‌آمده است. بینش دینی در باب طهارت و کاربرد سنتی حمام به عنوان یک پایگاه مداوای پزشکی، سبب گسترش شبکه‌ای از حمام‌ها با ویژگی‌های خاص ظاهری و درونی در سراسر سرزمین‌های اسلامی گشت.
برای مطالعه:
محله‌های تاریخی شهر آمل
آمل از جمله شهرهای کهن ایران است که شماری از عناصر کالبدی ارزشمند آن هنوز پابرجاست. در این شهر نیز فضای شهری به محلات متعدد تقسیم می‌شد که این امر اداره‌ی شهر را آسان می‌کرد.
محله‌هایی مانند:
- مشایی محله،
- کاردگرمحله،
- شاهان دشت محله،
- کاشی محله،
- پایین بازار،
- نیاکی محله،
- قادی‌محله،
- گرجی‌محله و ...
این محله‌ها همگی از محله‌های کهن و معروف این شهر هستند که در مرکز خود، فضای مذهبی، تجاری و خدماتی هم داشته‌اند.
خط سیر بازار قدیمی آمل به‌خصوص محورهای آن نقش مهمی در تفکیک کالبد محله‌ای این شهر ایفا می‌کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به‌صورت تک‌محوری سبب شده است تا محلات مسکونی متعددی در پیرامون آن شکل گیرند. این محله‌ها بر مبنای شاخصه‌هایی چون بستگی‌های طایفه‌ای شکل یافته‌اند.
طایفه‌هایی چون:
- آملی: (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبی، دیر، سالار، چلابی، ساروی، خراسانی و کاشانی)،
- نیاکی (سادات و غیر سادات)،
- شاهان دشتی (سادات و غیر سادات)،
- مشائی،
- گرجی،
- اسکی (قادی، درزی، امیری، رئیسی)،
- بهرستاقی (آهنگر، اردشیر، درویش، گریپ، بلقمی، بلر، قلباف، باتیجی، نوسر، اوک و بوستان)،
- نوائی (بلالی، گودرزی، حمزه، جغتا، ملا، درزی و خزات)،
- دلارستاقی (خواجه سلیمان، کهرودی، کیانی، فولادوش، امیر، شیوخ، دیلم، موتن، پل‌وار، درکانی، یهری، متکان، میان‌دهی، کرنی و مغولی)،
- ایرائی (رودگر، الیاس، آماک، گرشاسب)،
- امیری (سادات و غیر سادات، از ساکنان اصلی لاریجان)،
- و گروه‌هایی چون لاسمی‌ها،
- نوری‌ها،
- تیکوهی،
- کلشی‌ها و ...
این گروه‌ها در طی ادوار مختلف تاریخی در شهر ساکن شدند و محله‌های مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعی مزبور تا امروز نیز کم و بیش در قالب اجتماعات آیینی (مراسم محرم و غیره) و رسوم اجتماعی (عروسی و غیره) قابل ردگیری است.
حمام‌های محله‌ای شهر آمل
حمام‌هایی که در شهر آمل فعالیت داشتند، به صورت زیر بودند:
- حمام‌های عمومی
- حمام‌های وقفی آمل
- حمام‌های عمومی
- حمام اشرف
- حمام رجائی (حمام مشائی)
- حمام گروسی یا حمام سبزه‌میدان
- حمام آقا عباس
- حمام مهدی‌زاده
- حمام قادی‌محله
- حمام ائرایی راسته
- سایر حمام‌های قدیمی
1. حمام اشرف
از قدیمی‌ترین حمام‌های واقع در بازار این شهر بود. این حمام در شاهان دشت محله، مرکز بافت قدیم شهر آمل واقع بود و از شمال به کاشی محله، از غرب به پایین بازار محله و بازار قدیم، از جنوب به مشایی محله و از شرق به چاکسر محله مرتبط می‌شد.
ارتباط فضایی با بازار قدیم به‌صورت بی‌واسطه و در ضلع غربی آن بود. حمام روبه‌روی مسجد حاج علی کوچک قرار داشت. غلامحسین یوسفی مالک این حمام در مسجد مزبور به خاک سپرده شده است.
این حمام، سربینه‌ای (رختکن) داشت که از سه قسمت تشکیل می‌شد: وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت، رختکن بود. از رختکن به گرم‌خانه و از آنجا به صحن حمام وارد می‌شدند. مستراح و نوره خانه‌ی قدیمی دراز و طولانی بود و نور کافی نداشت. بعدها قسمتی از گرم‌خانه را به این دو اختصاص دادند.
کاشی‌کاری‌های قدیمی سر بینه بر جای بود که قدمت پاره‌ای از آنها به زمان صفویان می‌رسید. بر بالای در ورودی حمام این عبارت نوشته شده بود: «هر وقت لنگ در این مکان نصب است، حمام مردانه است». موقعیت حمام اشرف رو به روی مسجد حاج علی کوچک سابق وجود چند عنصر تأثیرگذار چون مسجد حاج علی کوچک و حمام اشرف از عوامل تشکل وحدت محله‌ای مزبور بود. این حمام، حمام اشرف سلطان نیز خوانده می‌شد. این حمام ساخت رودگری‌های آمل بود که در سال 1361 تخریب شد.
2. حمام رجائی (حمام مشائی)
در مشائی محله، پشت کاروان‌سرای حبشی مجاور راسته‌ی نمدمالان قرار داشت. مشائی محله در ضلع شرقی بافت قدیم بازار آمل واقع است و از شمال به شاهان دشت محله، از غرب به کاردگر محله (کاردیگر)، از جنوب به بازار قدیم و از شرق به خیابان 30 متری شهید بهشتی ارتباط دارد. بنا به اظهار مطلعان، مالک آن آقای مشایی بود.
3. حمام گروسی یا حمام سبزه‌میدان
در راسته‌ی گروسی، نزدیک سبزه‌میدان قرار داشت. آقای گروسی مالک آن بود. به دو صورت مردانه و زنانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
4. حمام آقا عباس
این حمام در میدانگاهی مجاور مسجد آقا عباس، در راسته‌ی آقا عباس مجاور بازار نمدمالان در کاردگر محله قرار داشت. موقعیت حمام آقا عباس در مجاورت مسجد آقا عباس امروزه از این حمام قدیمی اثری بر جای نیست. کار دیگر محله از شمال به پایین بازار، از غرب به نیاکی محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از شرق به بازار قدیم مرتبط می‌شود.
5. حمام مهدی‌زاده
این حمام در سه راهی قادی‌محله، نیاکی محله و پایین بازار قرار داشت. بنا به اظهار مطلعان، مالک این حمام اصغر مهدی‌زاده بود. حمام قادی‌محله که در قادی‌محله قرار داشت و مالک آن آقای توکلی زاده بود. این محله در قسمت شمال شرقی بافت قدیم شهر واقع است و از جنوب به گرجی‌محله و از شرق به نیاکی محله و پایین بازار مرتبط می‌شود.
6. حمام ائرایی راسته
واقع در راسته ائرایی و مالک آن آقای پهلوان‌زاده بود.
7. سایر حمام‌های قدیمی
دیگر حمام‌هایی که در آمل وجود داشتند، شامل موارد زیر بودند:
- حمام یوسف خان در شاهان دشت محله،
- حمام چرخ فلک و فلک در قادی‌محله،
- حمام کاظم بیگ،
- چهارسوق،
- بقال،
- عطار،
- ساچمه پاشان،
- مسگر بازار که اثری از آنها باقی نمانده است
همچنین دو حمام قدیمی در هارون محله قرار داشت که در دوره‌ی رضاشاه تخریب و به جای آنها اداره‌ی پست و تلگراف احداث شد. بسیاری از حمام‌های مهم شهر آمل در بازار شهر قرار داشته و در تأمین بهداشت و سلامتی ساکنان محله یا محله‌های بازار تأثیرگذار بوده است.
ویژگی دیگر حمام‌های شهر آمل نزدیکی آنها به مساجد و تکایا بود. به عنوان مثال، حمام مشائی در مجاورت مسجد جامع، تکیه‌ی مشائی، آقا عباس قرار داشت و حمام اشرف روبه‌روی مسجد حاج علی کوچک بود.
حمام‌های وقفی آمل
برخی از حمام‌هایی که در آمل بودند، جزو حمام‌های وقفی محسوب می‌شدند که شامل موارد زیر هستند.
1. حمام چاکسر
این حمام در چاکسرمحله قرار داشت و واقف آن حاجی صالح مشائی بود. در وقف‌نامه‌ی تکیه‌ی مشائی تصریح شده که این حمام، وقف تکیه‌ی مزبور است.
2. گرمابه‌ی سادات نیاکی
واقع در راسته‌ی نیاکی، مجاور حسینیه و مسجد نیاکی. این حمام سر بینه، رختکن، سردخانه و گرم‌خانه داشت و عواید آن وقف بر تکیه‌ی نیاکی و نیاک است.
موقعیت حمام نیاکی در مجاورت تکیه‌ی نیاکی‌ها
نیاکی محله از قدیمی‌ترین محلات شهر است که از شمال به پایین بازار، از غرب به گرجی‌محله و قادی‌محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از مشرق به کاردگرمحله مرتبط می‌شود و در قسمت مرکزی بافت قدیم قرار دارد. گرمابه‌ی موقوفه‌ی نیاکی تنها گرمابه‌ی به جامانده‌ی شهر آمل در کنار مجموعه‌ی تاریخی مسجد و حسینیه‌ی نیاکی و آب انبار سابق، در اطراف بازار است. بانی آن درواقع حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سید حسین یزدان‌پناه لاریجانی است.
نمایی از حمام زنانه (به صورت عمومی و نمره)، 15 / 6 / 1390 بدون تردید جنبه‌ی موقوفه بودن این بنا باعث پایداری آن گردیده است.
بیشتر بخوانید:
3. نیاک و نیاکیان
نیاک نام منطقه‌ای است واقع در جاده‌ی تهران به آمل، پس از پلور، در دره‌ی مسیر رود هراز، میان اسک و رینه از بالا و وانه از پایین. در بالای این دره‌ی کوتاه از یک سوی روستای نیاک است و در برابر آن روستای کوچکی است به نام کنارنگام. ابوالخیر دشت یا بی‌خیردشت در اطراف نیاک واقع است.
مردم نیاک در گذشته به بازرگانی، کشاورزی و دامپروری می‌پرداختند. آنها خود را سیدِ هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی، برادر سید حسن ولی می‌دانند که مزار و آستانه‌ی او در همین روستا واقع است. در این مزار قبر درویش تاج‌الدین حسن ولی درویش علی و درویش سهراب قرار دارد.
درباره‌ی نسب درویش تاج‌الدین حسن و سادات نیاک روایت‌های محلی وجود دارد و به نظر می‌رسد سید حسن ولی و برادرش علی، نواده‌ی حسن سبط هستند و از دودمان عبدالله بن لطف‌الله پدر سید عمادالدین فتح‌الحسنی. بر آستانه و مزار مزبور، رقباتی در نیاک، نوا، مون، رینه و ایرا وقف شده است که بالغ بر 147 طغرا از سده‌ی نهم تا سده‌ی چهاردهم است.
گویا در هیچ مزاری این‌گونه و تا بدین اندازه سند نباشد. از سنجیدن آنها با سندهای موقوفات دیگر ارزش آنها به دست می‌آید و روشن می‌شود که این اسناد از سندهای وقفِ تبریز، اردبیل، کاشان، یزد و سجلّات تیموری نوتر و هم‌زمان با وقف‌نامه‌ی امیر چقماق، و کهن‌تر از اسناد دیگر است. بررسی اسناد نیاکی در خصوص موضوع پژوهش از دو نظر در خور اهمیت است:
1 ـ وقف در بین مردم آمل به‌خصوص مردم نیاک و طایفه‌ی نیاکی پیشینه‌ای بس دراز دارد؛
2 ـ مردم نیاک را سید هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی برادر سید حسن ولی می‌داند
اما باور مردم نیاک بر آن است که طایفه‌ی نیاکی شامل محمد بزا، عالی بزا و حسن بزا می‌باشد که این اسناد اطلاعات مفیدی درباره‌ی این سه تن به دست می‌دهد.
تکیه‌ی نیاکی در نیاکی محله قرار دارد. دارای سیزده سقاخانه بوده که تاریخ ساخت آن با تاریخ مسجد حاج علی کوچک یکی است. بانی آن عباس‌قلی خان سردار لاریجانی اسکی بود. اکنون این تکیه به حسینیه‌ی ارشاد و سادات نیاکی معروف است. حسینیه‌ی سادات نیاکی در جوار مسجد آن 21 / 7 / 1387 تکیه‌ی نیاک این تکیه در روستای نیاک لاریجان قرار دارد. ساختمان قدیمی را خراب کردند و آن را از نو در دو طبقه بنا نهادند.
معرفی سند وقف‌نامه‌ی حمام نیاکی در آرشیو اداره‌ی اوقاف و امور خیریه‌ی شهرستان آمل نگهداری می‌شود. این حمام را طایفه‌ی نیاکی در تاریخ هفتم شهر جمادی‌الثانی 1332 قمری، بر تکیه‌ی نیاکی (اطراف بازار) و تکیه‌ی نیاک در قریه‌ی نیاک لاریجان وقف کرده‌اند. ساختمان این حمام در این تاریخ جدیدالبنا بوده است. وقف‌نامه‌ی حاضر در مجموع 38 مهر دارد که اسامی واقفان و مهرهای آنها در وقف‌نامه آمده است.
گرمابه‌ی موقوفه‌ی نیاکی 19 / 10 / 1387
موارد مصرف درآمد موقوفه
درآمد حمام برای عزاداری سرور شهیدان خاص اهل الکسا مولی حضرت اباعبدالله الحسین صرف می‌شده است، به‌گونه‌ای که هرگاه ماه محرم با فصل تابستان مصادف بود و نیاکیان در ییلاق نیاک به سر می‌بردند، صرف عزاداری در تکیه‌ی نیاک لاریجان و در بقیه‌ی فصول در تکیه‌ی نیاکی آمل صرف عزاداری امام حسین علیه‌السلام می‌شود.
تولیت
پنج تن از متدینین قریه‌ی نیاک
مشخصات سند
- واقف: سادات و غیر سادات قریه‌ی نیاکِ لاریجان؛
- موقوف علیهم: گرمابه‌ی موقوفه‌ی نیاکی؛
- تاریخ وقف: هفتم شهر جمادی‌الثانی 1332 قمری؛
بسم‌الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف علی الأسرار بما وراء، و الصلوه و السلام علی النبی المختار محمد و آله الأطهار، و اللعنة الدائمة علی أعادیهم مادام اللیل و النهار. اما بعد، نظر به مضمون صدق‌مشحون «الدنیا مزرعة الآخره»،.
به مفاد الهام‌بنیاد «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث: علم ینتفع به، و ولد صالح یدعو له، و صدقة جاریة»، بر هر مکلفی واجب و لازم است که نفس خود را به امتثال خیرات و مبرّات واداشته، در مزرعه‌ی اعمال خویش تخم سعادتی کاشته، و از خرمن طاعات و عبادات خوشه انباشته، تا در «یومَ لا ینفعُ مالٌ و لا بنون» حاصلی داشته باشد؛ و شبهه نیست که بهترین اعمال و شایسته‌ترین افعال به نصّ آیة کریمة «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیرٌ عند ربّک ثواباً و خیرٌ أَمَلاً»، صدقه‌ی جاریه است.
از جمله مصادیق باقیات صالحات، بلکه موجب نجات یوم المحشر و آسودگی آن روز پرخوف و خطر می‌باشد؛ لذا توفیق شامل حال و متکفل احوال عموم حضرات سادات و غیر سادات ذوی العزّ والاحترامِ قریة نیاک لاریجان، که اسامی سامی و اَمهار گرامی در ظهر این وقف‌نامه ثبت و ختم است، گردیده.
وقف مؤبَّد شرعی و حبس مخلَّد ملّی نمودند یک باب حمام جدید البنا، واقع در آمل مازندران، نزدیک تکیه‌ی سادات نیاک، محدود به حدود اربعه‌ی در هامش، که غنی از زیادتی توضیح و توصیف است، با کافه‌ی ملحقات شرعیه و منضمّات عرفیه.
من غیر استثناء شیءٍ از آن را، برای عزاء سرور شهیدان خامس اهل الکساء، مولی حضرت ابا عبدالله الحسین علیه‌السلام، تا منافع حاصله‌ی آن در شهر محرم‌الحرام صرف وجوه عزاداری نمایند.
مقرر آنکه اگر اکثر و اغلب حضرت سادات در آمل می‌باشند، باید در تکیه‌ی نیاکی آمل صرف نمایند؛ و اگر در نیاک می‌باشند، باید در همان تکیه‌ی نیاک صرف فرمایند و ثواب آن واگذار به خود واقفین و اموات ایشان است؛ و تولیت آن در همه‌ی اوقات با چهار نفر متدینین از ... مردمان قریه‌ی نیاک است الی یوم النشور.
و صیغة الوقف المسطور حسب ما فُصِّل فی المزبور علی النهج المقرّر فی الشریعة النبویة (علی صادعها ألفُ ألفُ سلامٍ و تحیة) سِمَت جریان پذیرفت. وصول نیز متحقق شده، فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً بحیث لا یباع و لا یوهَب و لا یرهَن. فمن بدّله بعد ما سَمِعَه فإنّما إثمُه علی الذین یبَدِّلونه. و کان وقوع ذلک فی سابع شهر جمادی الثانی سنة 1332 [هجری قمری].
حواشی
[حاشیه‌ی پایین راست]: اما حدود اربعه از این قرار است:
- جنوب: کوچه‌ی باریک پشت دیوار خانه‌ی مرحوم آقا سید حسین عطار نیاکی؛
- شمال: معبر عام متصل به سقاخانه؛
- مشرق: نهر آب و معبر عام؛
- مغرب: کوچه‌ی باریک زیر دیوارِ خانه‌ی آقا میرزا ابراهیم نیاکی.
[حاشیه‌ی بالا وسط]: بسم الله الرحمن الرحیم. این ورقه به واسطه‌ی اشتمال بر خطوط و اَمهار آقایان نیاکی، خصوص مرحوم حجت‌الاسلام آقای آقا میرزامحمد نیاکی ... در کمال اعتبار است. علاوه بر استشهاد وقف واقفین، اعتراف و اقرار به وقف و عمل نمود احقر الفانی عبدالکریم الامیری، 3 صفر ....، [سجع مهر:] عبدالکریم.
[حاشیه‌ی بالا چپ]: بسم الله و له الحمد. جرت صیغة الوقف المسطور ... المزبور لدی الأحقر؛ فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً لا یباع لا یوهب و لا یرهن. فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه علی الذین یبدّلونه. فی 7 جمادی الاخری من سنه 1332 [هجری قمری]. [سجع مهر:] ... ابومحمد بن حسن الله الحسنی.
[حاشیه‌ی بالا وسط]: بسم الله ... قد اعترف...... 13 [سجع مهر: ناخوانا].
مهرهای سند حمام
- حاجی میرزا هادی [سجع مهر:] هادی الحسنی؛
- آقا ابوالحسن [سجع مهر:] ابوالحسن؛
- حاجی سید ابراهیم آقا [سجع مهر:] ابراهیم الراحی الحسنی؛
- حاجی سید ابراهیم ... [سجع مهر:] ابراهیم بن الحسنی ...؛
- حاجی سید آقاخان [سجع مهر:] آقاخان الحسنی؛
- آقا ... [سجع مهر: ناخوانا]؛
- حاجی مهدی [سجع مهر: ناخوانا]؛
- حاجی سید نقی [سجع مهر: ناخوانا]؛
- حاجی سید هاشم [سجع مهر:] هاشم الحسنی؛
- آقا حبیب [سجع مهر:] حبیب‌الله بن الحسنی؛
- الحاجی روح الله [سجع مهر:] روح الله؛
- حاج آقا رضا [سجع مهر:] رضا الحسنی ...؛
- سید غلامعلی درویشی [سجع مهر:] غلامعلی الحسنی؛
- حاج آقا ... سید عباس [سجع مهر:] عباس علی ... الحسنی؛
- حاجی سید اسدالهج [سجع مهر:] اسد الله بن علی الحسنی؛
- آقامحمد [سجع مهر: ناخوانا]؛
- علی محمد ... [سجع مهر: ناخوانا]؛
- عبدالکریم ابن محمد امین الحسنی [سجع مهر:] عبدالکریم بن محمد امین الحسنی؛
- حاجی سید ذبیح الله [سجع مهر:] ذبیح الله الحسنی؛
- حاج آقا احمد [سجع مهر: ناخوانا]؛
- حاجی سید علی ابن احمد [سجع مهر:] علی بن الحسنی احمد؛
- سید آقاخان [سجع مهر: ناخوانا]؛
- [سجع مهر: ناخوانا]؛
- سید مختار [سجع مهر:] مختار الحسنی الراحی؛
- آقا سید علی عطار [سجع مهر:] علی بن الحسین الحسنی؛
- سیدمحمد حسین [سجع مهر:] محمد حسین الحسنی؛
- حاجی سید حبیب الله [سجع مهر:] حبیب الله بن الحسنی؛
- [سجع مهر:] عبده نقی الحسنی؛
- آقا حسین آقا [سجع مهر:] ... حسین الحسنی؛
- [سجع مهر:] ابن نقی الحسنی.
- [مهر:] دفتر اداره‌ی معارف و اوقاف آمل لاریجان؛ 18 / 9 / 1310 [شمسی]، ثبت و سواد به عمل آمد.
- رئیس معارف و اوقاف آمل ...
- [مهر:] دفتر اداره‌ی اوقاف مازندران؛
- [مهر:] دفتر اداره‌ی اوقاف آمل ...؛
- [مهر:] دفتر اداره ...؛
- [مهر:] اداره‌ی معارف و اوقاف آمل، لاریجان - نور؛
وضعیت کنونی موقوفه
گرمابه‌ی موقوفه‌ی نیاکی دارای دو بخش حمام عمومی و حمام نمره است و به دو صورت مردانه و زنانه دایر است. از ویژگی این گرمابه در مقایسه با دیگر گرمابه‌های ایران، وسعت و شکل حمام مخصوص به زنان است که به نظر می‌رسد به صورت مساوی با حمام مردانه و شاید بزرگ‌تر باشد.
این حمام برخلاف دیگر حمام‌های قدیمی بدون خزینه است. دو منبع آب سرد و آب گرم دارد. از ساعت 5 / 4 صبح تا 7 شب باز است. روزانه 15-10 مشتری دارد و به دلیل وجود حمام‌های خانگی به‌مانند سابق کارایی ندارد، ولی همچنان در برآورده ساختن نیاز بهداشتی مردم محله دایر است.
استقبال مردم شهر از گرمابه به‌ویژه حمام عمومی در زمستان بیشتر است. حضور دلاک (کیسه‌کش) در حمام (مردانه و زنانه) سبب شده است تا مردم شهر همچنان بدان‌جا مراجعه نمایند.
کرایه‌ی هر دلاک 2000 یا 2500 تومان است. هر فردی که دلاک می‌گیرد، باید این مبلغ را بپردازد. سوخت حمام در گذشته زغال‌سنگ، نفت سیاه و گازوئیل بود که در حال حاضر از گاز استفاده می‌شود. کرایه‌ی حمام عمومی 1500 تومان و کرایه‌ی حمام نمره 2000 تومان است.
به گفته‌ی حمامی، به دلیل گران بودن سوخت و آب، اداره‌ی گرمابه به صرفه نیست، ولی با توجه به اینکه این حمام وقف امام حسین علیه‌السلام است آن را همچنان اداره می‌کند و ارادت خاصی، هم به وقف، هم به امام حسین علیه‌السلام دارد.
با آنکه حمام به طور معمول در ماه مرداد تعطیل می‌شود، اما اجاره‌ی این ماه نیز پرداخت می‌گردد. حمام موقوفه‌ی نیاکی حدود هفت سال است که در اختیار مهدی حسنی نیا قرار دارد. وی درآمد آن را به‌صورت اجاره‌ی ماهانه به مبلغ 100000 تا 150000 تومان به هیئت امنای مسجد و حسینیه‌ی ارشاد (نیاکی) می‌پردازد.
حاج اسدالله صادقی، حاج محمود روشن و حاج مالک بنی‌هاشمی از هیئت امنای مسجد و حسینیه‌ی ارشاد آمل هستند. نمایی از حمام مردانه به صورت عمومی و نمره (حمامی مهدی حسنی‌نیا) 15 / 6 / 1390 با توجه به اینکه میزان موقوفه کم است، هزینه‌های مساجد و حسینیه‌های متعلق به خود را طایفه‌ی مذکور - هم در آمل و هم در نیاک لاریجان - تحت نظر هیئت امنا، در مراسم‌ها به ویژه محرم و عزاداری امام حسین پرداخت می‌کنند. مراسم عزاداری امام حسین در نیاک لاریجان بسیار باشکوه‌تر از شهر آمل است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
حمام در محلات شهرهای ایرانی به خصوص شهر آمل مکان گفت‌وگو، تبادل افکار و بحث اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده است. بسیاری از حمام‌های مهم این شهر در محلات بازار یا مجاور آن قرار داشته است. گرمابه‌ی موقوفه‌ی نیاکی ازجمله حمام‌های برجای مانده شهر آمل است که به نظر می‌رسد وقف مهم‌ترین عامل استمرار این بنا و دیگر بناهای عمومی در شهرهای ایران بوده باشد؛ بنابراین بناهایی چون حمام به مدد موقوفات و خیرات در شهرها به عنوان مظاهری از جغرافیای شهری به وجود آمدند.
دیدگاه خود را بنویسید