ایران اسلامی با استعدادهای سرشار معنوی، مادی، ذخائر و منابع غنی و متنوع، زیرساخت‌های گسترده و مهم‌تر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد، کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان «اقتصاد مقاومتی» است، پیروی می‌کند.
در این راستا و با عنایت به رهنمودهای مقام معظم رهبری در زمینه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و حضور فعال مردم در تمامی عرصه های اقتصادی و فرهنگی با اعمال مدیریت جهادی و نیز کاهش هزینه های جاری دولت، ضروری است زمینه‌های فعالیت، حضور و مشارکت فعال مردم در فعالیت‌های جمعی بخصوص در عرصه‌های منابع طبیعی پررنگ تر لحاظ گردند.
توسعه آبخیزداری با مشارکت خیرین
با عنایت به محدودیت های منابع آب در کشور، خاصه در اقالیم خشک و نیمه خشک کشور، بیلان منفی آبخوان‌های زیرزمینی و دیگر چالش‌های پیش رو در این زمینه، اهمیت پرداختن به آبخیزداری و آبخوان‌داری در سرزمین خشک و نیمه خشک ایران را دو چندان نموده است.
در همین راستا برای تحقق اهداف، راهبردهایی اساسی و استراتژیک کشور در جهت خودکفایی و اقتصاد مقاومتی در نظر گرفته شده است که عبارتند از:
- حفاظت از منابع آب و خاک، پایداری و سلامت آبخیزهای کشور،
- حفظ توازن اکولوژیک عرصه‌های منابع طبیعی،
- حفظ و بهبود شاخص‌های تولید ملی در بخش کشاورزی و تأمین امنیت غذایی،
- ارتقای سهم استحصال و بهره برداری از نزولات آسمانی،
- بارش‌های جوی در پهنه سرزمینی کشور،
این مهم با توجه به گستره وسیع حوزه‌های آبخیز کشور و نیاز فراوان به انجام طرحهای آبخیزداری و آبخوان‌داری بدون حضور مردم میسر نخواهد گردید.
در این بین مشارکت خیرین در توسعه فعالیت‌های زیر بنایی آبخیزداری امری بسیار مهم است و در این برهه از تاریخ کشور عزیز اسلامی‌مان در گذر از پیچ تاریخی دهه چهارم انقلاب اسلامی، حیاتی و سرنوشت‌ساز می‌باشد.
امید است همدلی دولت و ملت در امر توسعه آبخیزداری با مشارکت خیرین فصل جدیدی در فعالیت این بخش از کشور و مردمی کردن زیربناهای اقتصادی با حرکت از سوی آبخیزداری دولتی به سوی آبخیزداری مردمی به فضل الهی محقق گردد.
سياست‌های كلان آبخيزداری
- ترویج مدیریت جامع در کشور،
- پيشگيري و مهار سيل، بهره برداري از سيلاب، تغذيه آبخوان‌ها و مقابله با پيامدهاي خشكسالي در راستاي حفظ تعادل اكولوژيك عرصه هاي منابع طبيعي،
- كنترل سيلاب در سرشاخه‌هاي آب شيرين قبل از تماس با گنبدهاي نمكي و ورود به رودخانه‌هاي شور،
- مديريت روان‌آب و سيلاب حوزه‌هاي آبخيز شهري و روستايي و ايمن‌سازي آبادي‌ها از حوادث سيل
- حفاظت خاك و مهار فرسايش و رسوب بويژه در حوزه آبخيز سدهاي مخزني
- اصلاح كاربري اراضي و بهره برداري از اراضي متناسب با استعداد سرزمين
اهداف آبخیزداری و آبخوان‌داری
- یکی از برنامه‌های راهبردی وزارت جهاد کشاورزی در اقتصاد مقاومتی،
- چند منظوره بودن (حفظ آب و خاک) و کمک به پایداری توسعه کشاورزی،
- منطبق بر نیازهای بهره‌برداران در حوزه‌های آبخیز،
- بهبود معیشت روستائیان و تحقق اهداف ارتقاء درآمد،
- اقبال بالا از سوی مردم و درخواست‌های مسؤولین کشوری و استانی،
- تنوع اقدامات آبخیزداری (مکانیکی، بیومکانیکی، بیولوژیکی و مدیریتی) و عدم نیاز به تکنولوژی پیچیده،
- پراکندگی اجرائی مناسب در سطح کشور و رعایت عدالت در توزیع ثروت ملی،
- امکان اجراء در مناطق دورافتاده و صعب‌العبور،
- دارای نسبت فایده به هزینه بطور متوسط 4.7 (چهار و هفت دهم برابر)،
- ارزان‌تر بودن نسبت به سایر روش‌های ذخیره آب،
قوانین و اسناد کلی نظام
این قوانین به صورت سیاست‌های مختلف، ارائه شده است:
1. سیاست‌های کلی نظام در بخش محیط‌زیست
- بند 1 (مدیریت جامع منابع حیاتی)،
- بند 9 (تعادل بخشي و حفاظت كيفي آب‌هاي زيرزميني از طريق اجراي عمليات آبخيزداري، آبخوان‌داري، مديريّت عوامل كاهش بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني و تبخير وكنترل ورود آلاينده‌ها)
2. سياست‌های كلی نظام در بخش منابع طبيعی
- ايجاد عزم ملی بر احيای منابع طبيعی تجديد‌شونده و توسعه پوشش گياهی،
- شناسایی و حفاظت منابع آب و خاک و ذخایر ژنتيكی گياهی ـ جانوری،
- اصلاح نظام بهره‌برداري از منابع طبيعي و مهار عوامل ناپايداري اين منابع و تلاش براي حفظ و توسعه آن،
3. ماده 7 قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی
وزارت نیرو از محل اعتبارات حاصله از اجرای مواد (5) و (6) این قانون و به تناسب اعتبارات دریافتی، مکلف است اقدامات زیر را انجام دهد:
- در مواردی که تأمین کسری آب صرفاً با عملیات آبخیزداری ممکن باشد، تأمین اعتبار مورد نیاز و با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی طرحهای ذیربط را اجرا نماید. وزارت جهاد کشاورزی مکلف است همکاری لازم را به عمل آورد. (مصوبه مورخ 95/12/24 مجلس شورای اسلامی)
4. قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی
- ماده 11؛ شناسايی و كنترل كانون‌های بحرانی فرسايش آبی، بادی،
- ماده 13؛ تعیین خسارات وارده به خاک و پوشش گیاهی،
- ماده 14؛ حفظ و توسعه پايدار زيست محيطی (اكولوژيكی) عرصه‌های طبيعی و ايجاد تعادل جمعيت دام موجود در مراتع كشور،
- ماده 27؛ جبران ترازنامه (بيلان) منفي آب هاي زيرزمينی دشت‌هاي كشور،
5. تبصره ماده 38 قانون برنامه ششم توسعه کشور
- تبصره؛ دولت مجاز است از طريق تشويق سرمايه گذاران بخش خصوصي و يا عقد قرارداد با آنان نسبت به موارد اين بند اقدام نمايد.
- اجراي عمليات آبخيزداري و حفاظت از خاک و آبخوان حداقل درسطح ده ميليون هکتار.
محورهای توسعه فرابخشی آبخیزداری و آبخوان‌داری
- برنامهریزی اجرای طرحهای اقتصاد مقاومتی در بخش آبخیزداری و آبخوان‌داری و برنامه ششم با استفاده از توان سازمان بسیج مستضعفین،
- مشارکت مردم و خیرین در توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری،
- مشارکت نهادها و وزارت خانه‌ها ( معاونت محترم علمی و فناوری، وزارت محترم نفت و...)،
- تعمیم الگوی مدیریت جامع با مشارکت مردم درحوزه‌های آبخیز پایلوت استان‌ها،
- مصوبات بیست و هفتمین جلسه شورای عالی آب،
- مصوبه شورای امنیت ملی در خصوص توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری حوزه‌های مرزی و سواحل،
الگوی مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز با مشارکت مردم و انسجام سازمانی
بکارگیری نتایج حاصله ناشی از اجرای موفق پروژه‌های بین‌المللی در تدوین مدل مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز با مشارکت مردم و انسجام سازمانی مانند:
- پروژه احیای مناطق تخریب یافته بیابانی با مشارکت مردم (ترسیب کربن)،
- پروژه مديريت يكپارچه و مشاركت‌مدارانه منابع آب و خاك و توسعه اقتصادي، اجتماعي (حبله رود)،
- پروژه تقویت و انسجام سازمانی برای مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز (مناريد)،
- تعمیم الگوی مدیریت جامع با مشارکت مردم درحوزه‌های آبخیز پایلوت استان‌ها
- برنامهریزی اجرای طرحهای اقتصاد مقاومتی بیابانزدایی، آبخیزداری و آبخوان‌داری در سال 95،
- برنامه ششم نیز با استفاده از توان سازمان بسیج مستضعفین و مشارکت مردم با مدل مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز
شکل شماره 1- نمونه‌ای از فعالیت‌ها و حضور خیرین در زمینه تامین آب و اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در استان هرمزگان
پتانسيل‌ها و ضرورت‌هاي مشاركت خیرین و جوامع محلی در فعاليت‌هاي آبخيزداري
- گستره وسيع عرصه آبخيزهاي استان و عدم تكافوي سرمايه‌گذاري دولت با توجه به محدوديت امكانات و منابع اعتباري،
- كوچك بودن، پراكندگي و قابليت اجراي فعاليت‌هاي آبخيزداري در اغلب مناطق و فراهم ساختن زمينه‌هاي پايداري و توسعه منابع ملي، عمران و آباداني مناطق روستايي در راستاي تحقق عدالت اجتماعي،
- كنترل سيلاب سرشاخه‌ها بويژه سرشاخه‌هاي آب شيرين قبل از شور شدن و بهره‌برداري از آن در راستاي پايداري توليد كشاورزي و عرصه‌هاي طبيعي و كمك به بهبود و استمرار مشاغل روستايي و عشايري،
- ظرفيت بالا و توان اجرايي ساكنان مناطق روستايي بويژه آبخيزنشينان و بهره‌برداران در جهت احياي حوزه‌هاي آبخيز،
- ضرورت استفاده از توان آبخيزنشينان در شناخت مسایل و مشکلات حوزه‌هاي آبخيز و واولویت‌بندی آنها،
- ناتوانی سیستم‌های بالا به پایین (top-down) در مدیریت منابع طبیعی و لزوم تغییر دیدگاه‌ها،
- دخيل شدن مردم در مديريت سرزمين و افزايش درك عمومي در حفاظت و بهره‌برداري از منابع طبيعي،
- نیل به توسعه پایدار سرزمین با ایجاد امنیت اقتصادی و عدالت اجتماعی،
- ظرفيت مشاركت‌پذيري فعاليت‌هاي آبخيزداري و هم‌سويي آن با بهبود توليد و توسعه روستايي،
نتیجه‌گیری
نتایج به دست آمده عبارتند از:
1. برنامه اقدام و عمل آبخیزداری با مشارکت خیرین در کشور
قرار گرفتن آبخیزداری بعنوان کار "خیر" در بین مردم و احساس مسئولیت تک‌تک مردم در توسعه این گونه فعالیت زیربنایی که تا قبل از این، در قالب فعالیت عمرانی و زیر بنایی به عنوان وظیفه حکومت تلقی می‌شد، بزرگترین و مهم‌ترین دستاورد حضور مردم و خیرین در اجرای طرحهای آبخیزداری به شمار می‌رود.
هر چند ارزیابی دقیق نتایج حاصل از مشارکت خیرین در فعالیت‌های آبخیزداری که امری نو و در سنوات اخیر در برخی نقاط کشور در حال گسترش می‌باشد، نیازمند مطالعه و پژوهش بیشتر در این زمینه است، اما نتایج اولیه حاصل از اینگونه کار پربرکت و ارزشمند، نشان از بروز نقطه عطفی در تاریخ فعالیت‌های آبخیزداری در کشور می‌باشد.
2. سرمايه‌گزاري خيرين شيوه نوين و الگوي برتر در اجراي طرح‌هاي آبخيزداري
فرایند گردش کارپروژه های خیرین:
- شناخت مشکل و طرح مساله توسط مردم،
- معرفی راهکارهای حل مشکل توسط مردم،
- حضور کارشناسان در محل و در جمع مردم و بازدید از منطقه به همراه مردم،
- بررسی گزینه‌های ارائه شده توسط مردم،
- انتخاب گزینه ارجح و توجیه مردم نسبت به آن،
- امضای تفاهم نامه و قراداد با فرد یا افراد خیر،
- طراحی، اجرا و نظارت،
نمونه‌هایی از جلوه مشارکت مردم در طرحهای آبخیزداری و آبخوان‌داری
گنجينه عظيم دانش بومي آبخيزداري در استان‌های مختلف کشور و وجود زمينه‌هاي مناسب مشاركت خیرین و سایر اقشار مردم در امور آبخيزداري در سطح استان، قابليت‌هاي فراواني را در اين بخش متناسب با نياز مردم ايجاد نموده است.
انواع مختلف مشاركت جوامع محلي در توسعه آبخيزداري در مناطق مختلف غرب، شرق و جزاير استان مشهود است.
- تاكنون بيش از 4000 بند كوتاه آبخيزداري با مشاركت مستقيم مردم در منطقه بشاگرد و در سطح حوزه آبخيز جگين استان هرمزگان اجرا شده است،
- بند کنترلی با هدف احیاء قنوات حوزه سد پانزده خرداد با مخزنی بالغ بر 40 هزار مترمکعب در شهرستان خمین استان مرکزی،
- v پروژه زیتون کاری در شهرستان گالیکش استان گلستان،
- 35 مورد حوضچه تغذیه مصنوعی با هدف جمع‌آوری آب در فصول غیر زراعی در شهرستان‌های شیراز، خنج و لارستان استان فارس،
حاميان خير
توجه مردمي به آب، امري مهم و حياتي تلقي مي‌گردد؛ نه از آن جهت كه فقط هزينه‌اي را متحمل گردند، بلكه بر اين اساس كه باور عمومي همواره توانسته است راهشگاي حل مسائل باشد.
بهره‌گيري از سرمايه عظيم مردمي، در جهت حفظ عالي‌ترين نعمت مادي زمين ‹‹آب›› گامي ازرنده در راهي است كه نبي اكرم (ص) آن را رسيدن به مقام بهترين مردم مي‌دانند؛ يعني نافع‌ترين مردم براي ساير مردم.
ویژگی‌های کار خیر بعنوان کار ماندگار
- منطبق بر عقل و وحی می‌باشد،
- نیت در عمل،
- دوام و استمرار کار خیر،
- کار پرفایده است،
- کم‌هزینه و پر سود باشد،
- سرعت در انجام کار،
- توجه به معیشت و نیاز جوان،
خیرین در برنامه ششم توسعه
ردیف چهارم بند «ب» ماده 79 برنامه ششم توسعه؛ بسط و توسعه نقش مردم و سازمان‌هاي مردم نهاد در حوزه‌هاي مشاركت‌هاي گروهي و تأمين مالي، مبتني بر رويكرد خير اجتماعي و تلاش در جهت جلب مشاركت بيشتر ذي‌نفعان در تأمين منابع مورد نياز است.
پیشنهادات
- تعیین معافیت مالیاتی برای خیرین آبخیزداری و آبخوان‌داری بر مبنای میزان اثربخشی و حجم نقدینگی ارائه شده توسط خیران،
- تعیین امتیازات تجاری در داخل و خارج از کشور برای خیرین،
- ایجاد امکان واگذاری بهره برداری از پروژه‌های احداثی به خیرین،
- تعیین امکان بهره‌گیری از تسهیلات بانکی کم بهره برای خیرین آبخیزداری،
- معرفی و تجلیل از خیرین پیشرو آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطوح مختلف ملی و استانی،
- ایجاد امکان ورود به بازار بورس در زمینه فروش عواید و تولیدات حاصل از ایجاد پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری،
- ایجاد راهکارهای قانونی بهره گیری از نیروهای سرباز و همچنین زندانیان در اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری،
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "مطالعه، ارزیابی و تجربه‌های ملی امور خیر در زمینه بحران‌های ملی در کشور" نوشته "پرویز گرشاسبی، ابوالقاسم حسین‌پور، مهدی شفقتی" است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده است و در سیویلیکا نیز منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید