درآیات قرآن واژه احسان به معنای انجام دادن کار نیک است که جامع‌ترین برنامه اجتماعی که خداوند به آن فرمان داده عدل و احسان است و تمام هستی بر پایه عدالت استوار است که عدالت با تمام قدرتش در مواقع بحرانی به‌تنهایی کارساز نیست.
و خداوند بلافاصله بعد از عدل دستور به احسان داده و حل مشکلات را علاوه بر عدالت نیازمند به ایثار و گذشت و فداکاری و انفاق درراه خدا و جهاد و صدقه به تهیدستان و مسکینان و خانواده و... که با اصل احسان تحقق می‌یابد و همچنین در کنار احسان انفاق هم تأکید شده است.
که به معنای خارج کردن چیزی از ملک خود برای دیگران است که خداوند انفاق را برابر با حج و جهاد می‌داند.
همچنین مفسرین در مورد انفاق گفته‌اند : که انفاق یعنی بیرون کردن زکات از مال ,و معتقدند تا زکات مال را بیرون نکنید و به تهیدستان ندهید به بهشت نرسید و این انفاق به توانگران و عامه مؤمنان توانگر می‌دانند که هر کس به‌اندازه توان خودش انفاق کند.
احسان در آیات قرآن
قرآن کریم درآیات فراوانی توصیه به احسان و نیکی به دیگران کرده است و احسان درآیات قرآن از فعل اَحسان که مصدر آن احسان است به معنای نیکی است. ولی در کاربردهایی مانند تقوا، ایمان و عمل صالح (آل‌عمران، آیات 133 و 134) و (سوره کهف، آیه 30) و (یوسف، آیه 90) و (زمر، آیه 33 و 34) و کمک به خویشاوندان و یتیمان درراه ماندگان (نساء، آیه 63 و 73) است.
احسان مترادف با تقوا و پرهیزگاری است که همراه با اخلاص است که در سوره مرسلات (آیه 44 و 41) اشاره کرده است. که واژه محسن را هم‌تراز با واژه متقی دانسته‌اند.
درواقع آیات 195 سوره بقره و 134 آل‌عمران و آیات 13 و 93 سوره مائده یکی از راه‌های دستیابی به محبوبیت و دوستی خداوند را احسان و نیکوکاری می‌شمارد.
برای مطالعه بیشتر:
1. مفهوم احسان
احسان به معنای نیکوکاری از ریشه حسن گرفته‌شده که به معنای نیک و پسندیده است در کاربردهای قرآنی به معنای کار نیک و پسندیده است که طبق آیه 58 سوره زمر اگر کسی و یا جامعه‌ای گرفتار عذاب و بلاهای مختلف ولو به‌ظاهر طبیعی شد باید احسان و نیکوکاری را به‌عنوان عامل دفع و رفع بنگرد و از آن برای رهایی عذاب و بلا بهره‌مند شود.
راغب اصفهانی می‌گوید :احسان دو گونه است اول بخشش و انعام بر غیر و دیگران مثل عبارت احسن الی الفلان :به او نیکی کرد.
دوماحسان در کار و عمل به این معنی که کسی علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد بر این اساس است که حضرت علی (ع) تعدیل ثروت‌ها - کم کردن فاصله‌های طبقاتی –ایجاد برادری بین مسلمین علل و اهداف تأکید شدید نسبت به انفاق است می‌فرماید:الناس انبا ما یحسنون :مردم به آنچه از کارهای شایسته و نیک می‌آموزند و یا به آن عمل می‌کنند نسبت داده می‌شود.
یکی از بزرگ‌ترین اموری که اسلام در یکی از دوران حقوق الناس و حقوق الله مورد اهتمام قرار داده انفاق,زکات,خمس,کفارات مالی و صدقات است غرضش این بوده که بدین‌وسیله طبقات پایین را که نمی‌توانند بدون کمک مالی از ناحیه دیگران حوایج زندگی خود را برآورند موردحمایت قرار داده تا سطح زندگی‌شان را بالا ببرند.
تا افق طبقات مختلف را به هم نزدیک ساخته و اختلاف میان آن‌ها را از جهت ثروت و نعمات مادی کم کند و از سوی دیگر توانگران در طبقه مرفه جامعه را از تظاهر به ثروت یعنی تجمل و آرایش مظاهر زندگی از خانه –لباس –ماشین و ... نهی کرد
و از مخارجی که در نظر عموم مردم غیرمعمولی است و طبقه متوسط تحمل دیدن آن‌گونه خرج‌ها را ندارند تحت عنوان نهی از اسراف و تبذیر آن جلوگیری کرده غرض از این‌ها یک زندگی متوسطی است که فاصله طبقاتی در آن‌ها فاحش و بیش‌ازاندازه نباشد.
مؤمنان در احسان و نیکی و مهربانی مانند یک جسم می‌باشند که چنانچه عضوی از آن‌ها درد و ناراحتی پیش آید همه بیدار در سوخت و گداز قرار می‌گیرند. همان‌طور که امام علی (ع) می‌فرماید:باارزش‌ترین کارهای نیک فریادرسی ستمدیده است.
2. ارزش احسان
همان‌طور که در سوره نحل آیه 90 آمده « ان الله یامر بالعدل و الاحسان وایتا ذی القربی و ینهی عن الفحشا و المنکر والبغی یعظکم لعلکم تذکرون» جامع‌ترین برنامه‌های اجتماعی که خداوند به آن فرمان داده عدل و احسان است.
بخشش به نزدیکان که تمام هستی بر پایه عدالت استوار است عدالت با همه قدرت در مواقع بحرانی به‌تنهایی کارساز نیست که بلافاصله دستور به احسان داده که حل مشکلات علاوه بر عدالت نیاز به ایثار و گذشت و فداکاری دارد که با اصل احسان تحقق می‌یابد.
امام صادق (ع) فرمود: اگر ثروت و دولت در کف حق شناسان افتد آنان که حق نعمت الهی را بدانند در کار نیک و احسان به خلق کوشا باشند مایه بقای اسلام و مسلمین خواهد بود اگر در کف حق نباشند موجب فنای اسلام و مسلمین خواهد بود.
3. اقسام احسان
همان‌طور که خداوند در سوره آل‌عمران آیه 92 می‌فرماید «لن تنالو البر حتی تنفقد مما تحبون» و سوره حشر آیه 9 می‌فرماید «مما اوتوا و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه و من یوق شه نفسه فاولک هم المفلحون»
مفسران گفته‌اند انفاق بیرون کردن زکات از مال است تا زکات از مال بیرون نکنید و به درویشان ندهید به بهشت نرسید این قول خطاب به توانگران و عامه مؤمنان است.
توانگران و درویشان هر کس به‌اندازه توان خویش به این انفاق مخاطب است و آن از ایشان پسندیده است.
4. آثار احسان
در سوره اسرا آیه 7 و سوره بقره آیه 261 خداوند امر کرده به تمام مکلفین و کسانی که امکاناتی را دارند که درراه خدا انفاق کنند درراه خدا راهی است که خداوند آن را برای بندگانش مشخص کرده است که در آن جهاد و حج واردشده که انفاق کردن برابر با حج و جهاد است آباد کردن چاه‌ها و مساجد کمک به مسکین و یتیمان,و ... انفاق است.
انفاق خارج کردن چیزی ازملک خود برای دیگری خداوند به مخلوقاتش که مکلف هستند ان احسنتم انجام دهند کارهای نیکو , ثواب آن برای خودتان است.
هر آنچه انسان آن را نیکی و احسان می‌داند آن نزد خدا نیکی است.شرط است که عقل سالم از آن کار دوری نکند و آن را درست بداند وشر آن را نهی نکند پس هرچه عقل و شرع نهی نکرد قطعاً نیکی است.
حضرت علی (ع) در مورد انفاق می‌فرماید: کسی که به دست کوتاه( مال و دارایی خود را هرچند اندک) باشد درراه خدا ببخشد به دست دراز (از جانب خدا بخشش می‌یابد ).
- دوستی و صمیمت (سوره فصلت ، 34) نیکی و بدی یکسان نیست بدی را با بهترین شیوه دفع کن با برخورد متین و نیک چنان شود گویی دوستی نزدیک و صمیمی است.
- پاداش دنیا و آخرت (سوره آل‌عمران، آیه 148) پس خدا پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را با آنان عطا فرمود خدا نیکوکاران را دوست دارد.
- تعدیل اقتصادی (بقره، 195) درراه خدا انفاق کنید و خود را به هلاکت نیندازید و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد.
- ارزش گناهان (سوره هود، آیه 114) نماز را در دو طرف روز و ساعات نخستین شب برپا دارید که یقیناً نیکی‌ها و بدی را از میان می‌برند.
- آرامش روحی (نمل، آیه 89) آنآن‌کاره‌ای خیر و نیک بیاورند پاداشی بهتر از آن داند آن روز از هراسی بزرگ ایمن هستند.
5. شرایط احسان
نیکی (البر) در آیه 177 سوره بقره مفسران گفته‌اند بر به معنی تمام نیکی‌ها اعم از ایمان و عمل پاک گفته می‌شود و ایمان به خدا, روز جزا و پیامبران و کمک به نیازمندان و نماز و روزه و استقامت در برابر مشکلات و ... است.
بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاری واقعی شرایط زیادی دارد که یکی از آن‌ها انفاق کردن اموالی است که موردعلاقه انسان است که انسان بر سر دوراهی قرار می‌گیرد یک‌طرف مال و ثروت و مقام که موردعلاقه شدید اوست قرار داشته و طرف مقابل خدا و حقیقت و عواطف انسانیت و نیکوکاری است اگر اولی را به خاطر دومی صرف‌نظر کرد معلوم می‌شود در عشق خود صادق است.
احسان را دو معناست:
- یکی همان انجام دادن عمل نیک است به وجه حسن و نیکویش و بدون اینکه در آن هیچ‌گونه قصد سویی در کار باشد چنانکه در سوره آل‌عمران آیه 172 و سوره کهف آیه 30 احسان به همین معنا است .
- دوم احسانی است که به دیگری می‌رسد و آن کارهای پسندیده است که چیزی از آن خوشایند باشد عاید غیر هم بشود و آیه بالوالدین احسانا در سوره بقره آیه 83 و سوره قصص آیه 77 احسان به همین معناست.
6. تفاوت عدالت با احسان
«ان الله یامر بالعدل و الاحسان ...» نحل90 ( خداوند امر میکند به عدل و احسان, عدل شهادت , لااله الاالله است و احسان ایستادن و انجام واجبات و دادن به ایتای نزدیکان یعنی ارتباط با نزدیکان)
«العافین عن الناس والله یحب المحسنین» آل‌عمران134. و می‌فرماید «بالوالدین احسانا» انعام 151. خداوند انواع عدل و احسان را بیان میکند و احسان نوع مهمی است که کردم زیاد از آن غافل می‌شوند و حق آن را به‌خوبی ادا نکرده‌اند و آن احسان به نزدیکان است و از نزدیکان خود غافل‌اند و در حقوق آن‌ها سهل‌انگاری و غفلت می‌کنند.
خداوند فرمود «آتو الیتامی اموالهم..» نسا 2. خداوند فرمود : «لایجر منکم شان قوم...» مائده8. آن چیزی که مقررشده بین مردم در اصول شریعت و آن را بیان کرده از بیان در مکان‌های مخفی و حقوق برخی از مسلمین بر برخی دیگر از برادری و تناصح پس عدل با شریعت اسلامی وضع شد پس احسان رفتار به نیکویی است ( احسان به‌دوراز اجیار)
7. مصادیق احسان
نیکی و نیکوکاری در اشکال مختلف بروز میکند ازجمله ایمان به خدا و پیامبر و روز جزا و انفاق مادی و دستگیری از مستمندان مصادیق نیکوکاری است همچنین افرادی را به مصادیق عینی و که به‌عنوان یک محسن یاد می‌کنند حضرت ابراهیم و اسحاق (سوره انعام، آیات 83 و 84) و در حوزه انجام دادده کار نیک می‌توان احسان به والدین (احقاق، آیه 15 و بقره 83) و احسان به مسکینان (بقره، آیه 83) و همچنین انفاق (آل‌عمران، آیه 134) زکات (لقمان، آیه 3 و 4) و تأمین کردن زندگی محرومان (ذاریات، آیه 16 و 19) و... آمده که ا ازجمله آن‌ها تحمل سختی‌ها , پرداخت زکات و انفاق به دیگران و دستگیری نسبت به دیگران و خیرخواهی و... را می‌توان برشمرد.
8. بهترین احسان‌ها
1. بهتر آن است که پنهانی باشد. (بقره 271)
اگر انفاق‌ها را آشکار کنید چیز خوبی است و اگر آن‌ها را مخفی کنید و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و بخشی از گناهان شمارا می‌پوشاند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.
2. بدی نکردن به کسی که چیزی می‌بخشیم (بقره 263-264)
کسانی که اموال خود را درراه خدا انفاق می‌کنند سپس به دنبال انفاقی که کرده‌اند منت نمی‌گذارند و آزاری نمی‌رسانند.
پاداش آن‌ها نزد پروردگارشان است علاوه بر آن نه ترسی بر آن‌ها هست و نه غمگین می‌شوند گفتار پسندیده و عفو و گذشت از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است و خداوند بی‌نیاز و بردبار است همچون قطعه‌سنگ صافی است که خاکی روی آن نشسته باشد و رگباری بر آن باریده و آن سنگ صاف را بر جای گذاشته و به چیزی ازآنچه کسب کرده‌اند دست نمی‌یابند و خدا مردم کافر را هدایت نمی‌کند.
9. شرایط احسان و انفاق
قرآن کریم شرایط احسان و انفاق را درآیات مختلف آورده:
1. ای اهل ایمان پاکیزه‌های آنچه به دست آورده‌اید و آنچه برای شما از زمین بیرون آورده‌ایم انفاق کنید به دنبال انفاق مال ناپاک نروید. (بقره، آیه 267)
2. انفاق کردن به دیگران را بر خود مقدم بدارید هرچند که خود نیازمند شدید باشید. (حشر، آیه 9)
3. انفاق مخصوص نیازمندان باشد که درراه خدا یا بیماری یا عوامل دیگر در محاصره قرارگرفته‌اند. (بقره، آیه 273)
4. انفاق و صدقه‌ها را آشکار کنید کار نیکوست و اگر پنهان به تهیدستان ببخشید برای شما بهتر است. (بقره، آیه 271)
5. ای اهل ایمان صدقه‌هایتان را نباید با منت نهادن بر مستمندان باطل کنید. (بقره، آیه 264)
6. انفاق برای خشنودی خدا باشد کسانی که اموال خود را برای جلب خشنودی خدا انفاق می‌کنند و این انفاق مانند بوستانی است که میوه‌اش دو برابر می‌شود.
7. آنچه را که احسان و انفاق می‌کنید برای دیگران درحالی‌که آن را بزرگ و فراوان بینید منت نگذار. (مدثر، آیه 6)
8. آنچه را که خود دوست دارید انفاق کنید. هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی‌رسید مگر آنچه را که دوست دارید انفاق کنید. (آل‌عمران، آیه 92)
9. انفاق کنید ازآنچه خداوند شمارا بر آن جانشین خود قرار داده است و پاداشی بزرگی خواهد بود. (حدید، آیه 7)
10. انفاقی پذیرفته است که فقط برای خدا باشد و نه از روی خودخواهی خداوند فقط انفاق پرهیزگاران را می‌پذیرد. (مائده، آیه 27)
11. خداوند می‌فرماید هر چیزی که درراه خداوند انفاق می‌کنید کم یا زیاد عوضی را جایگزین آن میکند. (سبا، آیه 39)
که نمونه‌ای از این انفاق کنندگان در سوره‌ی انسان آیات 8 و 9 آمده است.
همان‌طور که آلن لاکس نویسنده کتاب تأثیر التیام‌بخش خدمت درراه خداوند پیشنهادهایی دارد که می‌تواند کمک‌رسانی را مفیدتر بکند.
1. در هفته حداقل دو ساعت از وقت خود را برای کمک به افراد نیازمند اختصاص دهید.
2. سعی کنید بیشتر به افراد غریبه کمک کنید چون در این‌گونه ارتباط‌ها طرفین بدون هیچ‌گونه احساس خجالت نیازها و ناتوانی‌های خود را مطرح میکند.
3. موارد کمک به دیگران را درزمینهٔ تخصص خود انتخاب کنید تا بتوانید بهتر از عهده انجامشان لذت ببرید.
4. سعی کنید در هرلحظهآماده کمک باشید و این کمک باید با تمام توان احساسی و جسمی انجام شود.
5. هر نوع سود شخصی را در کمک به دیگران فراموش کنید باید خود را با فردی که به او کمک می‌کنید کاملاً احساس نزدیکی میکند و از این کمک احساس رضایت میکند.
البته مهم‌ترین مسئله برای کمک به نیازمندان شناخت این بزرگواران است که بعد از شناسایی نیازمندان و نوع نیازی که دارند بهتر می‌توان به آن‌ها کمک کرد.
برای کمک به دیگران راه‌های بسیاری وجود دارد مراکز خیریه و انجمن‌های حمایتی از کودکان کار و خیابان و مراکز نگهداری از معلولان و خانه سالمندان.
بسته به تخصص افراد کمک‌ها متفاوت می‌شود مثلاً خیاط می‌تواند به زنان سرپرست خانوار آموزش دهد و معلم به کودکان کار و پزشک با ویزیت رایگان برای نیازمندان اختصاص دهد اگر هم تخصص نداریم می‌توانیم به‌طور داوطلبانه در خانه سالمندان کارکنیم و اینکه می‌توانیم در منزل غذا تهیه کنیم و بین آن‌ها و نیازمندان پخش‌کنیم.
اینکه می‌توانیم در اردوهای جهادی شرکت کرده و بسته به توانایی‌مان خدمتی ارائه بدهیم و یا مبلغی را برای تهیه جهیزیه و یا اشتغال افراد نیازمند در نظر بگیریم.
10. عوامل احسان
نیکوکاری و احسان ویژه انسان‌هایی است که مسیر هدایت و کمال را از خداوند می‌جویند. از خصلت‌های ناپسند با انفاق کردن و یاری‌رساندن به دیگران دوری می‌کنند و می‌کوشند تا نیازهای فردی و مادی دیگران را از طریق تعاون و کمک که عامل اصلی نیکوکاری است تقویت کنند.
این نیکوکاری را باید در ایمان حقیقی مؤمنان به روز رستاخیز و ایمان به خدا دارند جستجو کرد و به‌عنوان بندۀ خالص درراه خدا و خلق می‌کوشند برای رفع نیازهای دیگران و بسیاری از آیات قرآن هم به این نیکوکاری و احسان اشاره کردند.آیات 83 و 85 مائده و آیات 80 تا 122 صافات اشاره کرد.
همان‌طور که امام علی فرمود در دستگیری از مستندان بی‌چیز فرستاده خداست چون خدا او را از روزی کم بهره‌مند گردانیده به آن ماند که او نزد غنی و چیزدار فرستاده تا او را به فرستاده خود آزمایش نماید پس کسی که او را منع کند و کمکی ننماید خدا را منع کرده کسی که به او چیزی ببخشد به خداداده.
11. موانع احسان
در قرآن برخی از مسائل به‌عنوان موانع احسان مطرح‌شده تا مردم آن‌ها را بشناسند و با انجام ندادن آن‌ها در زمرۀ محسنین قرار بگیرند ازجمله موانعی که قرآن تأکید کرده می‌توان تفاخر و تکبر (نساء، آیه 36) را نام برد.
تفاخر به معنای فخرفروشی به دیگران و تکبر برتری دانستن خود از دیگران است که قرآن آن‌ها را به‌عنوان مهم‌ترین عوامل موانع احسان دانسته و به خاطر همین خصلت‌ها بود که شیطان از درگاه خداوند رانده شد. (مائده، آیه 83؛ بقره، آیه 36)
روش‌های احسان در روایات ائمه
انعام ,اطعام,هدیه,صدقه,قرض دادن,سیر کردن گرسنگان,برآوردن نیاز دیگران, رعایت ادب و احترام, حفظ آبرو, تعلیم و تربیت, برطرف کردن غم و غصه از مردم و... از اموری است که ائمه بر آن تأکید داشتند.
امام صادق (ع ) می‌فرماید: ثواب کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند و ثواب کسی که حاجت برادر خود را برآورده کند یا گرفتاری او را برطرف کند بر دشمن یا تلاش در برآوردن حاجتش کند یا تشنگی و یا گرسنگی ویل برهنگی او را برطرف سازد یا او را با مرکبش بردارد یا او را بی‌نیاز گرداند یا او را در کفن کند یا او را تزویج کند یا او را در بیماری عیادت کند بهشت بر او واجب می‌شود.
امام باقر (ع) فرمود:
از بهترین خصلت‌های دوست‌داشتنی در نزد خدا سه خصلت است:
1.اطعام و سیر کردن مسلمانی که گرسنه باشد.
2.گشایش و برطرف کردن مشکلی از مشکلات دوست مسلمان خود
3.پرداخت نمودن بدهکاری دوست مسلمان خود
و فرمود: اطعام و سیر گرداندن مسلمان برابر با آزاد نمودن یک بنده است.
بیشتر بخوانید:
فطری بودن احسان
کلمه احسان جامع حقوق طبیعی است که خداوند در فطرت هر آدمی قرار داده است و کسانی که عامل به احسان هستند باید حسن را درک کنند و خود متصف به آن باشند.
به‌طورکلی احسان و نیکوکاری در آموزه‌های دینی به معنای انجام دادن کار نیک در ارتباط تنگاتنگ میان خدا و انسان و خدمت به دیگران است که رضایت خدا و خلق را در پی دارد.
احسان و نیکی که انسان به هم نوعان خود میکند در حقیقت بازگشتن به خود انسان است زیرا شخصیت خود را کامل میکند و در تحقق کمال خود می‌کوشد.
چون احسان و نیکی به مردم ازجمله ابزاری است که نزدیکی به خدا را سرعت می‌بخشد و مانع نزول بلا و موجب برطرف شدن سختی‌ها و مشکلات می‌شود و از همه مهم‌تر محبوبیت در پیشگاه خداوند متعال را که منشأ رحمت‌های بی‌کران اوست به ارمغان می‌آورد.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "روش‌ها و مدل‌های احسان و نیکوکاری در قرآن, روایات" نوشته "مریم حسین زاده" است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده است و در سیویلیکا نیز منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید