تهمینه بازگیر؛ استادیار دانشگاه فرهنگیان پردیس نسیبه و زهرا بازگیر؛ آموزگار مدرسه پیچک منطقه 14 بر این باورند که "احسان"، "نیکوکاری" و "انفاق" آثار و تبعات مثبت گسترده‌ای در جامعه دارد که به شرح زیر خلاصه می‌شود:
- رشد اخلاقی و ایجاد احساس رضایت در جامعه،
- از بین رفتن تضادهای اجتماعی،
- ایجاد ثبات و آرامش روانی در جامعه،
در واقع آموزش‌وپرورش دومین مکان تأثیرگذار برای كودكان است و کتاب مهم‌ترین وپرکاربردترین رسانه آموزشی در نظام آموزش‌وپرورش کشور است که ابزار مناسبی برای تحقق اهداف تربیتی است. پژوهش توصیفی حاضر ارتباط مفاهیم مربوط با اهداف، محتوا و فعالیت‌های کتاب‌های درس "بخوانیم پایه اول تا سوم" را با حوزه نیکوکاری بررسی می کند.
با توجه به نتایج بدست آمده از بین مفاهیم انتخاب شده، مفهوم "تعاون" و "همکاری" در کتاب‌های درسی لحاظ شده است. همچنین به مفهوم "دوستی" از طریق فعالیت‌های نمایشی بازی و صندلیِ صمیمت توجه شده است، اما از مفاهیم "احسان" و "گذشت" که ارزش‌های اخلاقی و دینی ما هستند، غفلت شده است.
پژوهش بر روی کتاب‌های درسیِ دوره ابتدایی در حوزه نیکوکاری
انسان شگفت‌ترین مخلوق خداوند، مستعد آفریده شده تا به مقام خلیفه الهی برسد و این سیر جز با تربیت حقیقی میسر نمی‌شود. به کمال رسیدن استعدادها با کمک نهادهای فراوانی چون خانواده، مدرسه، جامعه، رسانه‌ها و... صورت می‌پذیرد. از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین نهادها، نظام آموزش‌وپرورش است. بنابراین یکی از وظایف اصلی آموزش‌وپرورش، فرهنگ آموزی و تثبیت مؤلفه‌های مثبت فرهنگ است؛ فرهنگ مجموعه‌ای از باورها، نگرش‌ها و رفتارهای افراد جامعه است.
از جمله این باورها و نگرش‌ها مفاهیم با ارزشی مانند "تعاون"، "نوع دوستی"، "احسان"، "نیکوکاری" و "گذشت" است. اهمیت دوره ابتدایی، در شکل‌گیری همه جانبۀ شخصیت دانش‌آموزان باعث شده است که این دوره به مهم‌ترین دوره تحصیلی در نظام‌های آموزش‌وپرورش تبدیل شود. کتاب نیز مهم‌ترین رسانه آموزشی خصوصاً در نظام متمرکز است.
بررسی کیفیت کتاب‌های درسی خصوصاً در حوزه امور نیکوکاری که ریشه در دین و فرهنگ ما دارد، لازم است؛ زیرا کیفیت و کارایی کتب درسی مستقیماً با کیفیت و کارایی نظام آموزشی مرتبط است. تحقیقات نیز نشان می‌دهد ضریب مطلوبیت کتاب‌های درسی با افزایش افت تحصیلی دانش آموزان، رابطه مستقیم دارد.
هدف از انجام پژوهش
هدف اصلی پژوهش تحلیل محتوای کتب درسی فارسی "خوانداری" پایه‌های اول ، دوم و سوم ابتدایی سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ بر اساس مفاهیم امر خیر در اهداف، محتوا و تمرین‌های کتاب است، این مفاهیم عبارتند از:
- تعاون و همکاری؛
- دوستی؛
- احسان و نیکوکاری؛
- گذشت.
دلیل انتخاب سه ساله اول ابتدایی، اهمیت این دوره آموزشی است، زیرا شکل گیری شخصیت در این دوره است و پایه رشد همه جانبه فرد در این دوره گذاشته می‌شود.
روشِ انجام پژوهش
در این پژوهش براساس روش تحلیل محتوا، اطلاعات مدنظر با استفاده از جدول‌های محقق ساخته، طبقه‌بندی و کدگذاری شدند. برای پاسخ به هر سؤال جدولی خاص طراحی و اطلاعات به دست آمده پس از بررسی توسط محقق و معلمان ابتدایی ثبت نهایی شدند. واحد محتوا در این پژوهش عبارت است از"
- هدف ها؛ با توجه به تعداد هدف های هردرس و میزان ارتباط با سؤالات شمارش شد.
- متن درس؛ هر مورد یا مضمون که در متن درس مشاهده شدنی است.
- تمرین ها؛ هر مورد یا مضمون که در تمرین های درس مشاهده شدنی است.
تفسیر نتایج حاصل از پژوهش
شرح نتایج به دست آمده، به صورت زیر است:
1. سؤال اول؛ تا چه حد اهداف درس‌های پایه اول با مفاهيم مد نظر در ارتباط هستند؟
با توجه به جدول شماره ۱ از مجموع ۲۱۳ هدف کتاب که دربردارنده ۱۰ نگاره و ۲۲ درس است، ۱۱ هدف (۵٪) به صورت مستقیم و ۸ هدف (4%) به صورت غیرمستقیم به تقویت مفاهیم "تعاون"، "احسان"، "دوستی" و "گذشت" (درمجموع ۱۹ هدف ۹٪) اختصاص یافته است. (تفسیر جداول ۲ و ۳ مشابه این جدول است) در ۳ نگاره و ۱۰ درس هیچ هدفی به این امر اختصاص نیافته است.
2. سؤال دوم؛ تا چه حد اهداف درس‌های کتاب فارسی "خوانداری" پایه دوم ابتدایی با مفاهیم مد نظر در ارتباط هستند؟
3. سؤال سوم؛ تا چه حد اهداف درس‌های کتاب فارسی "خوانداری" پایه سوم ابتدایی با مفاهيم مد نظر در ارتباط است؟
4. سؤال چهارم؛ تا چه حد محتوای کتاب فارسی "خوانداری" پایه اول ابتدایی با مفاهیم مدنظر در ارتباط است ؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول 4، درمجموع ۲۱ مورد به مفاهیم مطرح شده پرداخته است. بیشترین مفهوم استفاده شده در محتوای کتاب که شامل نگاره‌ها، باهم بخوانیم، نشانه‌ها و روان‌خوانی است، "تعاون" و "همکاری" و کمترین آنها به مفاهیم "احسان" و "گذشت" اختصاص یافته است.
5. سؤال پنجم؛ تا چه حد محتوای کتاب فارسی "خوانداری" پایه دوم با مفاهیم مد نظر در ارتباط است؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول ۵، درمجموع ۳۸ مورد به مفاهیم مطرح شده، پرداخته است. بیشترین مفهوم استفاده شده در محتوای کتاب که شامل متن درس، ستایش، بخوان و حفظ کن، بخوان و بیندیش، حکایت و نیایش است، در پایه دوم "دوستی" و کمترین آن ها به "گذشت" اختصاص یافته است.
6. سؤال ششم؛ تا چه حد محتوای کتاب فارسی "خوانداری" پایه سوم ابتدایی با مفاهیم مدنظر در ارتباط است؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول 6، درمجموع 14 مورد به مفاهیم مطرح شده، پرداخته است. بیشترین مفهوم استفاده شده در محتوای کتاب که شامل متن درس، ستایش، بخوان و حفظ کن، بخوان و بیندیش، حکایت، مَثَل و نیایش است، "تعاون" و "همکاری" و کمترین آن ها به "احسان" اختصاص یافته است.
7. سؤال هفتم؛ تا چه حل تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی "خوانداری" پایه اول ابتدایی مفاهيم مد نظر را پوشش می‌دهند؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول شماره ۷، درمجموع ۳۱ مورد از ۱۰۷ تمرین به مفاهیم مطرح شده پرداخته است که در مجموع حدود ۲۰ درصد می‌شود.
بیشترین مفهوم استفاده شده در فعالیت‌های کتاب که شامل گوش کن و بگو، ببین و بگو، بگرد و پیدا کن، به دوستانت بگو، نمایش، کتاب خوانی و بازی است، "تعاون" و "همکاری" و کمترین آن ها به "احسان" اختصاص یافته است.
8. سؤال هشتم؛ تا چه حد تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی "خوانداری" پایه دوم ابتدایی مفاهیم مدنظر را پوشش می‌دهند؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول شماره ۸ درمجموع 34 مورد به مفاهیم مطرح شده پرداخته است. بیشترین مفهوم استفاده شده در فعالیت‌های کتاب که شامل درست و نادرست، نگاه کن و بگو، واژه‌سازی، بیاموز و بگو، فکر کن و بگو، پیدا کن و بگو، بازی، درک و دریافت، بازی و نمایش و کتاب خوانی است، "تعاون" و "همکاری" و کمترین آنها به "گذشت" اختصاص یافته است.
9. سؤال نهم؛ تا چه حد تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی "خوانداری" پایه سوم ابتدایی مفاهیم مد نظر را پوشش می‌دهند؟
با توجه به اطلاعات به دست آمده از جدول شماره ۹، در مجموع ۲۵ مورد به مفاهیم مطرح شده پرداخته است. بیشترین مفهوم استفاده شده در فعالیت‌های کتاب که شامل درست و نادرست، درک مطلب، واژه‌سازی، نگاه کن و بگو، بیاموز و بگو، صندلی صمیمت، نمایش بی‌کلام، درک و دریافت و مَثَل است، "تعاون" و "همکاری" و کمترین آنها به "دوستی" و "گذشت" اختصاص یافته است
کمک به دانش‌آموز برای رسیدن به حیات طیبه
هدفِ نظام آموزشی کمک به دانش‌آموز برای رسیدن به حیات طیبه است. دانش‌آموز باید ارزش‌های جامعه را بشناسد و محیطی مناسب برای خود و دیگران فراهم کند.
کتاب درسی مهم ترین ابزار این نظام است و نقش مهمی دارد. در این مقاله کتاب‌های فارسی پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی و مفاهیم ارزشی چون تعاون و همکاری، احسان، دوستی و گذشت در اهداف، محتوا و فعالیت‌های کتاب بررسی شدند.
با توجه به اطلاعات کسب شده و تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها از بین مفاهیم انتخاب شده به مفهوم "تعاون" و "همکاری" و در مرحله دوم به مفهوم "دوستی" از طریق فعالیت‌های نمایش، بازی و صندلی صمیمت توجه شده است و از مفاهیم "احسان"، گذشت غفلت شده است.
لذا پیشنهاد می‌شود مؤلفان کتاب‌های فارسی با توجه به اصول زیر، به غنی سازی مفاهیم مد نظر بپردازند:
- تغییر کتاب‌ها و معلمان ابتدایی،
- آموزش محتوای کتاب با استفاده از سه فصل کتاب فارسی "محله ما"، "اخلاق فردی و اجتماعی" و "ایران من"،
- انتخاب محتوای مناسب،
همچنین فعالیت‌های پیشنهادی زیر را برای غنی سازی محتوای آموزش نیز می‌توان انجام داد:
- در درسِ "کار نیک" در متن درس و تمرین‌های مَثَل و بخوان و بیندیش به جای کسی که بذر گردو بکارد می‌توان از مفاهیم "نیکوکاری" و داستان در همین زمینه استفاده کرد .
- در درسِ "فداکاران" می‌توان به نام بعضی از افراد که در جامعه در خدمت محرومان جامعه هستند، مانند خیرین مدرسه‌ساز اشاره شود.
- در درس "محله ما" معلمان می‌توانند با ارائه تصاویری از محله زندگی دانش آموزان ازجمله موسسه‌های خیریه یا تعاونی‌ها، غیرمستقیم به دانش آموزان مفهوم "گذشت" و "احسان" را آموزش دهند. علاوه بر آن، با استفاده از تمرین‌های کتاب از جمله فکر کن و بگو، در کنار آموزش محتوای درس به تقویت مفاهیم "احسان"، "نیکوکاری" و "گذشت" در دانش آموزان بپردازند.
دیدگاه خود را بنویسید