فضاهای عمومی، امروزه جایگاه با اهمیتی در برنامه‌های توسعه شهری یافته‌اند. توسعه و ایجاد فضاهای عمومی علاوه بر تأمین رفاه و آسایش بیشتر شهروندان ، نقش مؤثری در حفاظت محیط و توسعه پایدار از طریق سلسله‌مراتب طرح‌های مختلف و در نظر گرفتن نیازها و امکانات واقعی و مشارکت نیروهای مؤثر در تحقق آن ایفا می‌کند. دراین‌بین مدیریت شهری (حکمرانی) به‌عنوان یکی از مؤثرترین عوامل در توسعه فضاهای عمومی شهر شناخته می‌شود.
وقف چیست؟
وقف به‌عنوان یک امر خیر، عملی الهی است که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی‌آنکه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و برای رضای خداوند به هم نوع یا هم نوعان خویش می‌بخشد.
لذا گسترش فرهنگ وقف، روابط اجتماعی واقفین با شهروندان جامعه، حمایت نهادها و مسئولین در حوزه سیاستگذاری اجتماعی می‌تواند به‌عنوان راهکارهای افزایش تمایل شهروندان به امور خیر به‌ویژه وقف قلمداد گردد. وقف یکی از برترین و پردوام‌ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.
نهاد وقف می‌تواند با سرمایه‌گذاری در امور عام‌المنفعه مرتبط با هدف‌های امنیت، معنویت، رشد اقتصادی و عدالت که اهمیت ویژه‌ای در اقتصاد اسلامی دارند به انباشت سرمایه فیزیکی و انسانی و درنتیجه به رفاه عمومی کشورهای اسلامی کمک کند. نهاد وقف عامل بسیار مهمی در جلوگیری از تجمع و تمرکز ثروت در جامعه محسوب می‌شود. می‌توان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسیر صحیح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستی هدایت شوند بسیاری از مشکلات جامعه حل می‌شود. به عبارت دیگر، کارنامهی درخشان وقف این نوید را به ما می‌دهد که از طریق گسترش موقوفات و هدایت آن‌ها می‌توان اکثر نیازها و ضروریات جامعه را تأمین کرد و سنگینی این امر را از بیتالمال مسلمین برداشت یا لااقل از فشار آن‌ها بر بودجهی کل کشور کاست. وقف ازجمله مسائلی است که تأثیرات آن به جنبه‌ی معنوی آن ختم نمی‌شود و در صورت پرداختن به آن می‌توان بسیاری از مشکلات فعلی شهرها را برطرف کرد.
برای مطالعه :
وقف در خمینی‌شهر
وقف ازجمله مسائل مذهبی است که جایگاه مهمی در شهر خمینی‌شهر دارد و از طرف مردم نیز استقبال زیادی از آن به‌عمل‌آمده است. در صورت بی‌توجهی به این موقوفات امکان فرسودگی و کاهش بازدهی و تأثیر آن‌ها وجود دارد.
با آمار بالایی که درزمینهٔ ی اوقاف در این شهر وجود دارد و همچنین تنوع کاربری‌های آن، در صورت مدیریت و بهره‌برداری صحیح و مناسب از اماکن وقفی می‌توان تأثیرات عمیق و بازدهی آن را در شهر به‌وضوح دید.
با توجه به اینکه شهر خمینی‌شهر یکی از شهرهای مذهبی کشور است. همچنین مسئله وقف یك سنّت حسنه و یكی از افتخارات فرهنگ غنی اسلام و یكی از اهرم‌های مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نارسایی‌ها و نیازمندی‌های جامعه در ابعاد مختلف محسوب می‌شود، که به‌عنوان فرهنگی حسنه برای مردم این شهر پذیرفته می‌شود، بنابراین ضرورت دارد برای ترویج این عمل پسندیده و ارزشمند در خمینی‌شهر برنامه‌ریزی و تلاش‌های گسترده‌ای صورت گیرد.
تاثیر موقوفات در خمینی‌شهر
باید با توسعه‌ی موقوفات فضایی سرشار از معنویت ایجاد شود تا در آن فضا مشكلات فقرا و دردمندان برطرف گردد. كمبودها و نیازهای اجتماعی تأمین شود، زمینه‌ی رشد و تعالی و سعادت و پیشرفت نوجوانان و جوانان فراهم گردد. خیرخواهی و غیرخواهی جایگزین سودجویی و خودخواهی شود، تكاثر و تفاخر از میان برود و صدقات جاریه و باقیات‌الصّالحات به جای آن بنشیند.
طبعاً چنین جامعه‌ای به كمال و عدالت خواهد رسید و آینده‌‌ای روشن و درخشان در پیش رو خواهد داشت. با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه ضروری است که از طریق تدوین یک سیاست اصولی و برنامه‌ریزی‌شده از سوی دولت به‌منظور شکوفایی فرهنگ وقف در جامعه، زمینه احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد.
با توجه به بافت اجتماعی سنتی و مذهبی شهر خمینی‌شهر و وجود واقفان و خیرین زیاد در این شهر و نیز موقوفات زیاد که نیاز به شناسایی، ثبت، احیا و نیز بهره‌برداری دارند، لازم است که اقدامات لازم در این زمینه‌ها صورت گیرد تا هم حق و نیت واقعی واقفین به‌درستی ادا شود و هم این موقوفات بتواند تأثیر واقعی و مفید خود را در توسعه و آبادانی این شهر داشته باشد.
این پژوهش علاوه بر اهمیت موضوعی که در سطور پیش به آن اشاره شد دارای اهمیت علمی نیز است با مرور مطالعات پیشین ازجمله تحقیقات نیازی و کارکنان نصرآبادی، کریمیان و همکاران بوچایی و خداداد بیشتر در خصوص اثرگذاری وقف بر شهر و موقعیت اجتماعی شهر است و کمتر به مقوله جایگاه وقف در مدیریت شهری پرداخته‌شده است و در مورد جایگاه وقف در شهر خمینی‌شهر مطالعه سازمان‌یافته مبتنی بر رویکرد و روش‌های علمی وجود ندارد ، به عبارت دیگر این مطالعه به خلاء علمی و پزوهش در این زمینه پاسخ می‌دهد.
برخی از پژوهش‌های انجام‌گرفته در ایران و خارج
نیازی و کارکنان نصرآبادی ، به پژوهشی با عنوان تحلیل جامعه‌شناختی نقش سرمایه اجتماعی در امور خیر با تأکید بر توسعه فرهنگ وقف پرداختند. نتایج حاکی از آن است که گسترش فرهنگ وقف، روابط اجتماعی واقفین با شهروندان جامعه، حمایت نهادها و مسئولین در حوزه سیاستگذاری اجتماعی می‌تواند به‌عنوان راهکارهای افزایش تمایل شهروندان به امور خیر به‌ویژه وقف قلمداد گردد.
کریمیان و همکاران به بررسی نقش بناهای وقفی بر فرم یابی و گسترش فضاهای شهر ری در دوره قاجار آغاز به چه میزان پرداختند. به‌منظور پاسخ‌گویی به پرسش‌های پژوهش، بناهای وقفی دوره قاجار در بافت تاریخی شهر ری شناسایی، با مستندسازی و ثبت اطلاعات آن‌ها، نقش وقف بر فرم گیری و گسترش این شهر و همچنین ارتباط و پیوستگی معماری آن مورد سنجش قرار گرفت.
در انطباق اطلاعات مأخوذ از منابع مکتوب و نتایج بررسی‌های میدانی روشن شد که بی‌هیچ شایبه‌ای می‌توان وقف را به‌عنوان نیرویی فضا آفرین و گسترش‌دهنده در ساختار شهر ری در عهد قاجار به‌حساب آورد. در این شهر شاخص‌ترین عناصر وقفی به‌صورت متشکل و اغلب در بخش تجاری جای داشتند و نقش آن‌ها در سازمان فضایی شهر تا بدان‌جا بود که با حذف آن‌ها شیرازه بافت تاریخی شهر کاملاً از هم‌گسیخته می‌شود.
شاه پژوهشی با عنوان جامعه‌شناسی اهداف مسلمان از وقف در کشمیر هند انجام دادند. این مطالعه به‌منظور بررسی جامعه‌شناسی و نقش نهاد وقف را در رفاه توده‌ها، به‌ویژه شهروندان جما و کشمیر، می‌دید. نتایج نشان داد که وقف بر عدالت اجتماعی، نوع‌دوستی و ارائه خدمات رفاهی اثرگذار است.
آنکو و همکاران در تحقیقی با عنوان "عدالت اجتماعی و اقتصاد رو به رشد" به بررسی نقش و تأثیر عدالت اجتماعی بر اقتصاد جامعه پرداخته‌اند. نگارندگان عدالت اجتماعی را لازمه صلح و آرامش خاطر در جوامع امروزی قلمداد می‌کنند و به همین خاطر بی‌عدالتی اجتماعی در کشورهای توسعه‌نیافته و درحال‌توسعه را نسبت به کشورهای توسعه‌یافته بیشتر می‌دانند.
بیشتر بخوانید :
تاثیرات وقف بر رفع مشکلات شهری
وقف از جمله مسائلی است که تأثیرات آن به جنبه‌ی معنوی آن ختم نمی‌شود و در صورت پرداختن به آن می‌توان بسیاری از مشکلات فعلی شهرها را برطرف کرد. وقف ازجمله مسائل مذهبی است که جایگاه مهمی در شهر خمینی‌شهر دارد و از طرف مردم نیز استقبال زیادی از آن به‌عمل‌آمده است.
در صورت بی‌توجهی به این موقوفات امکان فرسودگی و کاهش بازدهی و تأثیر آن‌ها وجود دارد. با آمار بالایی که درزمینه ی اوقاف در این شهر وجود دارد و همچنین تنوع کاربری‌های آن، در صورت مدیریت و بهره‌برداری صحیح و مناسب از اماکن وقفی می‌توان تأثیرات عمیق و بازدهی آن را در شهر به‌وضوح دید. با توجه به اینکه شهر خمینی‌شهر یکی از شهرهای مذهبی کشور است.
همچنین مسئله وقف یك سنّت حسنه و یكی از افتخارات فرهنگ غنی اسلام و یكی از اهرم‌های مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نارسایی‌ها و نیازمندی‌های جامعه در ابعاد مختلف محسوب می‌شود.
بنابراین هدف این پژوهش بررسی جایگاه موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی‌شهر و ارائه راهبردهای مطلوب بود با استفاده از تحقیقات پیشینی پنج مؤلفه گسترش علم و دانش در شهر، کمک به محیط زیست، انگیزه‌های دینی کمک‌های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های عمرانی به مدیریت شهری برای جایگاه وقف در مدیریت شهری انتخاب شد. نتایج این تحقیق با تحقیقات کریمیان و همکاران و محمدی هم‌خوانی دارد.
5 مؤلفه اصلی موقوفات موثر بر مدیریت شهری
نتایج حاصل از آزمون رتبه‌بندی فریدمن و آزمون t استیودنت مشخص شد هر پنج مؤلفه شناسایی‌شده اصلی موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی می‌باشند.
انگیزه‌های دینی بالاترین رتبه و بقیه ابعاد به ترتیب عبارتند از کمک‌های خدماتی به مدیریت شهری، کمک‌های عمرانی به مدیریت شهری، گسترش علم و دانش کمک به محیط زیست.
یافته‌های پژوهش نشان داد یکی از انگیزه‌های مؤثر وقف، انگیزه‌های دینی، خدمت به مردم و هم نوع و گسترش علم و دانش در جامعه است که با نتایج پژوهش لورنزن، نیل و متین در برخی موارد هم‌سو است. انگیزه خدمت به مردم و هم نوع و گسترش علم و دانش در جامعه، یکی از بارزترین ویژگی‌های فرهنگی جامعه ایرانی از گذشته‌های دور تا به امروز بوده است که تنها به رشد و تعالی فرد نمی‌اندیشد، بلکه منافع و مصالح جامعه را نیز در نظر می‌گیرد.
با توجه به توصیه‌های بی‌شمار اسلام به وقف انگیزه‌های دینی نیز یکی از مؤلفه‌های اساسی وقف می‌باشند. به سخن ديگر وقف يکي از ارزش‌های والاي انساني است که تحت تأثير جهان‌بینی ديني و مذهبي علاوه بر تأثيرات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، ازنظر کالبدي نيز نقش بسيار مؤثري در شکل‌دهی به ساخت فضائي ـ کالبدي شهرهاي اسلامي به‌ویژه شهرهاي ايران داشته است.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله " بررسی تأثیر موقوفات در مدیریت شهری شهرستان خمینی‌شهر " نوشته "مجتبی فخاری، رضا اسماعیلی" است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده و در سیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید