بنیادهای خیریه فراوانی در دنیا به حمایت از علم و پژوهش‌های علمی می‌پردازند. این بنیادها از نظر نوع فعالیت و اهداف، در دسته‌های جداگانه جای می‌گیرند. در یک دسته‌بندی این بنیادها به سه دسته تقسیم‌شده‌اند:
1. بنیادهای خیریه بیماری محور
2. بنیادهای خیریه موضوع محور
3. بنیادهای خیریه حامی محققین (محقق محور)
در کشور ایران نیز مؤسسات خیریه بزرگ و موفقی از گذشته تاکنون به فعالیت اشتغال دارند. این مؤسسات هریک در حوزۀ خاصی نظیر بهداشت و درمان، علوم پایه، حوزۀ فرهنگ و علوم انسانی فعالیت می‌کنند. بدون تردید این مؤسسات در صورت برنامه‌ریزی و داشتن برنامه‌های راهبردی می‌تواند مانند مؤسسات بزرگی که در کشورهای پیشرفته دنیا فعالیت می‌کنند در توسعۀ علمی و فرهنگی کشور نقش مهمی ایفا نماید.
انجام مطالعات موردی پیرامون این مؤسسات از جنبه‌های گوناگون به‌ویژه از بُعد الگوگیری و تبادل تجربه برای سایر مؤسسات و نیز تشویق نیکوکاران به مشارکت در تأسیس و حمایت از این بنیادها تأثیرگذار باشد. با توجه به اهمیت این‌گونه مطالعات، مقالۀ حاضر می‌کوشد از طریق معرفی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به ارزیابی کارکردهای این بنیاد و شاخصه‌های آن بپردازد.
بیوگرافی محمود افشار
محمود افشار در 1272 شمسی در یزد در خانواده‌ای خوشنام و سرشناس به دنیا آمد. پدرش حاج محمد صادق افشار یزدی از اخلاف خاندانی بود که به قول خلخالی صاحب تذکره شعرای ایران از خاندان‌های بزرگ و مشهور یزد بوده‌اند و محله‌ای نیز در این شهر به نام آن‌ها اختصاص داشته است.
حاج محمد صادق افشار پسرش محمود را در دوازده سالگی برای تحصیلات به هندوستان فرستاد تا در آنجا تحت سرپرستی عمویش، حاج محمدتقی افشار، که در بمبئی تجارتخانه داشت مشغول تحصیل گردد. محمود افشار دو سال اول تحصیلات متوسطه خود را در بمبئی به پایان رساند.
وی پس از اتمام این دوره به یزد بازگشت و چون در آن تاریخ یزد مدرسه متوسطه نداشت برای ادامه تحصیلات به تهران رفت. پس از سه سال وی عازم سوئیس شد و مدت هفت سال در لوزان تحصیل کرد.
در خلال سال‌های تحصیل چند بار برای فراگرفتن زبان آلمانی به برلین رفت. طی سفرهایش به آلمان با تقی زاده، علامه قزوینی، کاظم‌زاده ایرانشهر، سید محمدعلی جمال‌زاده و بعضی از ایرانیان دیگر آشنا شد.
افشار در دوران زندگی خویش سفرهای متعددی به کشورهای مختلف دنیا داشت. شیخ‌الاسلامی از او به‌عنوان (جهانگرد وارسته) یاد کرده و اظهار می‌دارد دکتر افشار از آن گروه مردانی بود که می‌خواهند دامنۀ معلومات و تجربیات خود را وسعت بخشند و به فرهنگ و آداب‌ورسوم سایر ملل جهان نیز آشنا گردند.
به همین دلیل در طول حیاتش سفرهای گوناگونی به نقاط مختلف دنیا انجام داد. بی‌آنکه محو زرق‌وبرق زندگی در غرب گردد.
این سفرها تجربیات خوبی را برای افشار فراهم آورد. در بسیاری از نوشته‌های وی و همچنین در مقدمۀ وقف نامه محمود افشار، و در مقالاتی که د مجلۀ آینده به چاپ رساند. می‌توان تأثیرات این سفرها را در اقدامات خیریه او آشکارا مشاهده کرد. اکثر کسانی که در باب محمود افشار مطلبی نگاشته‌اند.
به‌مراتب فضل و علائق وطن دوستانه او اشاره کرده‌اند. محمود افشار مردی فاضل و روشنفکر و بسیار علاقه‌مند به نام و افتخارات ایران و از دوستداران تعالی و ترقی کشور بود. وی را باید از طلایه داران آزاداندیشی و پیشگامی کشور به‌سوی مدنیت جدید به شمار آورده از اثرات آزاداندیشی افشار و فضای باز سیاسی در دوره‌های اول و خصوصاً سال دوم مجلۀ آینده بود که نویسندگان و فضلا توانستند انتقادات و نظریات خود را آزادانه در مجلۀ آیندهمنعکس کنند و از نتایج مفید آن برای مملکت بهره گیرند.
افشار اعتقاد خاصی به آزادی بیان و قلم داشت و از زمان تأسیس مجله آینده برای از آزادی زبان و قلم پای می‌فشرد. به همین دلیل بود که مجله آینده پس از دو سال انتشار در اوایل سلطنت رضاشاه تعطیل شد. پس از هجده سال تعطیلی انتشار خود را در 1324 از سر گرفت. آنگاه مجدداً در محاق تعطیل افتاد تا اینکه برای بار سوم در 1338 شروع به انتشار کرد. یک سال بعد برای چهارمین بار تعطیل شد.
محمود افشار در سرمقاله فروردین 1339 در مجلۀ آینده که وزیر وقت دربار یعنی حسین علاء قول داده بود آن را به نظر شاه و ملکه برساند چنین نوشت:
مرآت با همه عیب این هنر بحمدلله سر فرونکند ستم به جایی
وی در ادامه اظهار می‌دارد که مجله آینده از آغاز کار خود تاکنون چرب‌زبانی و مزاح‌گویی نکرده و هرچه نوشته از روی عقیده و به مصلحت ملک و ملت بوده است.
برای مطالعه :
موقوفات دکتر محمود افشار یزدی
دکتر محمود افشار یزدی طی سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۱ کلیه املاک و مستغلات خود را طی پنج وقفنامه بر اساس قواعد فقهی و ضوابط قانونی وقف عام نمود و سپس برای اجرای نیات و تحقق اهداف خویش که در متون وقفنامه و همچنین در کتابی تحت عنوان (پنج وقفنامه) تشریح شده مبادرت به تأسیس بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار نمود.
این بنیاد موقوفه تا سال ۱۳۶۲ تحت تولیت و مدیریت واقف اداره می‌شد، ولی پس از درگذشت ایشان، طبق مفاد وقفنامه و تأیید سازمان اوقاف و امور خیریه کشور از سوی شورای تولیت یازده نفری اداره می‌شود که پنج نفر آن‌ها به‌عنوان متولیان مقامی (مرکب از ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست دیوان عالی کشور و وزرا، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، آموزش و پرورش و ریاست دانشگاه تهران) و سه نفر از فرهیختگان به‌عنوان متولیان منصوص و سه نفر دیگر از اقوام و بستگان محمود افشار به‌عنوان متولیان منسوب هستند اداره می‌شود.
امور اجرایی بنیاد هم بر عهده هیئت‌مدیره پنج نفری است که با عناوین رئیس و نایب‌رئیس و مدیرعامل و حسابدار و خزانه‌دار و دبیر از سوی شورای تولیت و به مدت سه سال قابل تمدید یا تجدید انتخاب می‌شوند.
اهداف تأسیس بنیاد
مهم‌ترین اهداف تأسیس بنیاد شامل موارد ذیل عبارت‌اند از:
1. فعالیت‌های فرهنگی با هدف تعمیم و گسترش زبان فارسی و تحکیم وحدت ملی
2. انتشار کتب و رسالات در زمینه‌های زبان فارسی، تاریخ صحیح ایران، جغرافیای تاریخی ایران تاکنون که بالغ‌بر 110 کتاب شده است.
3. اهدا کتب و رسالات مذکور به کتابخانه‌های معتبر جهان و دانشمندان و ایران شناسان.
4. اعطا جایزه سالیانه به پژوهشگران زبان فارسی و محققان و استادان ایرانی و خارجی که به تدریس در مراکز و مؤسسات ایران‌شناسی و دانشگاه‌های معتبر داخل و خارج کشور می‌پردازند که تا کنون بیش از 23 جایزه اهدا گردیده است..
5. همکاری با دانشگاه تهران و مؤسسه لغت‌نامه دهخدا خصوصاً از حیث احداث و راه‌اندازی ساختمان مرکز آموزش بین‌المللی زبان فارسی.
6. همکاری با دانشگاه امیرکبیر برای احداث مجموعه ورزشی آن دانشگاه.
7. همکاری با وزارت آموزش‌وپرورش جهت ساخت دبستان، مدرسه راهنمایی و دبیرستان در تهران و شهرری.
8. همکاری با وزارت آموزش‌وپرورش برای احداث ۷۷۰ واحد مسکونی اعضای شرکت تعاونی مسکن فرهنگیان شهرری.
فعالیت‌های بهداشتی بنیاد:
- بهبودستان.
- ایجاد فضای سبز و پارک بالغ بر یک‌صد هزار مترمربع در شهرری و با همکاری شهرداری منطقه ۲۱.
شاخصه‌های موقوفات دکتر افشار
1_ پرهیز از سوگیری‌ها و اغراض سیاسی
در فصل چهارم ماده 32 که مربوط به مجلۀ آینده است، بر پرهیز از سوگیری‌های سیاسی این‌گونه تأکید شده است: «برای اینکه مجله آینده بتواند از کمک موقوفات برخوردار شود، علاوه بر اینکه باید همیشه در سیاست بی‌غرض و یک مجله ملی و مانند گذشته طرفدار حفظ استقلال و تمامیت وحدت ملی ایران و مروج زبان فارسی باشد، .... نباید هیچ‌گاه ارگان دولت یا هواخواه دولت‌های بیگانه و یا وابسته هیچ حزب و دسته‌ای گردد.
بلکه باید همواره یک جریده آزاد بی‌طرف ملی بوده و از سیاست‌های تند و ظرفیت‌ها که باعث تحلیل یا توقیف یا تزلزل و تنزل مقام مجله باشد احتراز جوید که تشخیص آن گذشته از افکار عمومی که بهترین مشخص معنوی است در زمان حیات با واقف و بعد با شورای تولیت است.
2. گستردگی و تنوع موارد و مصارف موقوفات
در بررسی وقفنامه‌های دکتر محمود افشار می‌توان موقوفات علمی، فرهنگی، بهداشتی را مشاهده کرد. از عناوین موقوفه ما که بگذریم، دلایل و انگیزه‌های واقف و استدلال وی در ایجاد این مؤسسات نشان می‌دهد که این بنیاد تفاوت ماهوی با سایر بنیادهای وقفی دارد. از بُعد تنوع موقوفه می‌تواند به موارد ذیل اشاره کرد:
- تأسیس مجله آینده، تأسیس کتابخانه و قرائت‌خانه، دبستان، کودکستان و باغ کودکان، بهبودستان، تصنیف، تألیف، ترجمه.
- انعکاس ایده‌ها و آمال ملی در موقوفات بنیاد افشار
محمود افشار در مقدمه وقفنامه‌اش ضمن ایده‌ها و اندیشه‌های خویش، اهداف و دلایل تأسیس هر یک از موقوفات را تشریح نموده است. یکی از اندیشه‌های محوری افشار تعمیم زبان فارسی و تحکیم وحدت ملی است.
این ایده‌ها در تمامی عناصر تأسیس و موقوفات بنیاد نمود پیدا کرده است. وی دغدغۀ پیشرفت ملت در دانش و صنعت و تمدن را دارد و استدلال می‌کند که یک ملت گرسنه، بی‌تمدن، پراکنده و .... محکوم به زوال است.
بر مبنای این هدف محوری محمود افشار از ضرورت افزایش جمعیت کشور در سرزمین پهناور ایران سخن گفته، بر یگانگی و وحدت ملت تأکید ورزیده است.
در مجلۀ آینده نیز افشار تأکید ویژه‌ای در دستیابی به اهداف ملی و فرهنگی خویش داشت در ماده 37 فصل پنجم وقفنامه محمود افشار که به آموزشگاه‌های موقوفات اختصاص دارد، وی از اختصاص محلی در موقوفات برای آکادمی ملی زبان و ادبیات فارسی سخن گفته است.
وی دلایل ایجاد این آکادمی را نظارت بر نظم و نثر فارسی، تقویت روح وحدت ملی، کمک به تعمیم زبان فارسی در آذربایجان، کردستان، خوزستان، بلوچستان و دیگر نقاط کشور ذکر کرده است. و آرزو می‌کند که از طریق این بنیاد حس ایران‌دوستی، درستکاری، حس عدالت اجتماعی در مردم ایجاد گردد.
بیشتر بخوانید :
بهره‌برداری از الگوهای مدرن و سنتی در تأسیس و اداره موقوفات
افشار به علت تحصیل در اروپا و مسافرت‌های متعدد به نقاط مختلف دنیا، تجربیات و الگوهایی را در اداره موقوفات خویش در اختیار داشت.
چنان‌که در ایجاد کودکستان شبانه‌روزی نمونه و الگوهای کودکستان شبانه‌روزی سوئیس را در مدنظر قرار داد وی در اهداف تأسیس این کودکستان‌ها پرورش کودکان را بر مبنای روش‌های جدید را مورد تأکید قرار داد. افشار در کنار کاربرد الگوهای مدرن از شیوه‌های سنتی نیز غافل نبود.
چنان که در تأسیس مدرسه علوم اجتماعی و سیاسی، شیوۀ مباحثۀ طلبگی را مورد توجه و تأکید قرار داده می‌گوید: «مقصود از این سمینار ایجاد دو کلاس است که جوان‌های فارغ شده از دانشگاه یا دبیرستان‌ها را به مسائل ملی و فرهنگی عالی، زبان، ادبیات، تاریخ، تمدن، فرهنگ، جغرافیای تاریخی ایران به‌طور عمیق و عملی آگاه و مخصوصاً آنان را بیش‌ازپیش به کشور و ملت علاقه‌مند نماید.
دروس این کلاس‌ها به‌صورت سخنرانی و به مباحثه طلبگی تا درجه اجتهاد خواهد بود تا جوانان را به کلیه مسائل ملی آشنا کند از آنان چه در کارهای ملی و چه دولتی انتظار خدمت پربها و بی غل و غش توان داشت»
نتیجه‌گیری
از بررسی وقفنامۀ بنیاد دکتر محمود افشار و سایر آثار می‌توان دریافت موارد و مصارف این موقوفات نشانگر کارکردهای مختلف اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، هویتی است که از طریق تأسیس فرهنگستان، مدرسه، کودکستان، بهبودستان، تصنیف، ترجمه، تألیف، کتابخانه و قرائت‌خانه مجال ظهور و بروز پیدا کرده است.
اندیشه‌های دکتر محمود افشار که در خلال مفاد و فصول مختلف وقفنامه مطرح شده حاکی از اهتمام وی به تقویت وحدت و انسجام ملی، و تعمیم زبان فارسی است.
با توجه به محوریت و نقش زیربنایی فرهنگ و آموزش‌وپرورش، در این موقوفات و وقفنامۀ مربوط به آن می‌توان به اهمیت و جایگاه بنیاد موقوفات محمود افشار در توسعۀ انسانی و فرهنگی پی برد. درحالی‌که آموزش و فرهنگ، از مؤلفه‌های اصلی توسعه پایدار به شمار می‌آیند، این امر شأن بنیاد افشار را در توسعه افزون می‌سازد.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "بررسی تحلیلی موقوفه دکتر محمود افشار یزدی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آن"؛ نوشته "الهام ملک زاده"، است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده است و در سیویلیکا نیز منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید