ابزارهای مالی، بازارهای مالی و مؤسسات مالی اجزای یک نظام مالی را تشکیل می‌دهند که وظیفه‌ی انتقال وجوه مازاد را در جامعه به جاهایی که کمبود منابع مالی وجود دارد به عهده دارند. اگر ارکان فوق در یک جامعه به درستی شکل گیرد، زمینه‌ی رشد اقتصادی فراهم شده است. کشورهای پیشرفته که از نظام مالی پیشرفته استفاده می‌کنند، توانسته‌اند با هدایت صحیح منابع مالی به رشد اقتصادی دست یابند.
اعتبارات خُرد
به عنوان یک شیوه در تأمین مالی، یکی از مباحث عمده‌ای در اقتصاد نئولیبرال است. شکست اقتصادی و ناکامی‌ها در کاهش فقر اقتصادی در کشورهای در حال توسعه در دهه‌ی 1980 و 1990 آژانس ها و سازمان-های بزرگ اعطاءکننده وام مثل USAID-UK، بانک جهانی، و صندوق بین المللی پول، به طور فزاینده‌ای استفاده از بنگاه‌های خُرد در توسعه را به عنوان برنامه‌ی محوری سیاست نئولیبرال جهت کاهش فقر اتخاذ نمودند.
این‌ها همگی از سیاست‌های نئولیبرال اقتصادی بود که به وسیله‌ی فریدمن، بوئر، بانک جهانی و دولت‌هایی مثل ایالات متحده آمریکا و انگلستان جهت تعدیل اقتصادی و اتخاذ سیاست‌های نوین درنظر گرفته می‌شد.
در دو دهه‌ی اخیر در بسیاری از کشورها تأمین مالی خُرد، راه‌کاری مناسب جهت رفع پاره‌ای از مشکلات اقتصادی-اجتماعی اقشار فقیر و تهیدست مطرح شده است و برخی از کشورها در این زمینه به موفقیت‌های چشمگیری نیز دست یافته‌اند.
اهمیت این دستاورد به گونه‌ای بوده که بانک جهانی سال 2005 را سال «اعتبارات خُرد» نام‌گذاری و کشورهای در حال توسعه را در به کارگیری این شیوه‌ی اعتباری تشویق کرده است. مجمع عمومی سازمان ملل در پنجاه و سومین اجلاس خود در 15 دسامبر 1998 برای نشان دادن اهمیت هرچه بیشتر اعتبارات خُرد، سال 2005 را به عنوان سال اعتبارات خُرد نام‌گذاری می کند تا برنامه‌های اعتبارات خُرد در سطح جهان مورد توجه و تأکید بیشتری قرار گیرد.
این نام‌گذاری تحت تأثیر موفقیت‌های چشمگیر بسیاری از کشورهای در حال توسعه در استفاده‌ی مطلوب از سازوکار اعتبارات خُرد برای مبارزه با فقر بود. اگر چه در کشورهای در حال توسعه مؤسسات تأمین مالی دولتی سهم بالایی در بازار مالی دارند ولی این نهادها عمدتاً از عملکرد بسیار پایینی برخوردارند و تخصیص یارانه‌های فراوان از سوی دولت به این مؤسسات آنها را به شدت وابسته به کمک‌های دولت ساخته است.
مطرح شدن و اهمیت یافتن اعتبارات خُرد، معلول کمبود و نقایص نهادهای مالی سنتّی به خصوص نهادهای مالی رسمی کشورهای در حال توسعه می‌باشد. ساختار خاص و ضوابط و مقررات حاکم بر نهادهای مالی رسمی و شرایط ویژه‌ی گروه‌های فقیر، عموماً موجب عدم دسترسی آنان به خدمات بازار مالی رسمی می‌گردد.
از این رو نیازمندانی که تقاضای وام و اعتبار آنان از طریق بازارهای رسمی تأمین نگردیده است، چاره‌ای جز مراجعه به بازارهای غیر رسمی ندارند. علاوه بر تجارب مختلف در تأمین مالی خُرد در کشورهای مختلف، تجربه‌ی تأمین مالی خُرد اسلامی نیز در چند دهه‌ی اخیر رو به رشد بوده است و بر اساس آمارهای موجود، در حال حاضر این نوع خاص از تأمین مالی در اَشکال گوناگون و متفاوت در اغلب کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته جریان دارد.
از طرفی، تأمین مالی با بهره‌ی ثابت در نظام مالی اسلام با محدودیت هایی مواجه است. در قراردادهای سرمایه گذاری مبتنی بر عقود اسلامی، این نکته مکرراً تأکید می‌شود که پول بدون تحمل ریسک نمی‌تواند در سود سهیم باشد.
برای مطالعه:
نظام مالی اسلامی
نظام مالی اسلامی باید به گونه‌ای طراحی شود که اولاً دستورات اسلامی را در زمینه‌ی امور مالی نقض نکند و ثانیاً، رشد اقتصادی را به دنبال داشته باشد. با این وجود طبق موازین شرع مقدس اسلام و با توجه به وضعیت ایران، تقلید صرف از الگوی نظام مالی غربی به دلیل مشکلات فقهی و عدم وجود بسترهای اقتصادی مناسب امکان‌پذیر نمی‌باشد. ضمن این که به‌کارگیری نظام مالی اقتصاد سرمایه‌داری در کشورهای اسلامی از جنبه های مختلف به ویژه رعایت اصول شرعی، با تردیدهای جدی همراه است.
در نتیجه با توجه به کمبود توان مالی بخش رسمی، در پاسخ‌گویی به تقاضای اعتبارات و تأمین مالی محرومان ایجاد نهادهای مکمل با تکیه بر توان بخش خصوصی و قدرت خودگردانی اهمیت بیشتری می‌یابد.
از این رو، در این تحقیق با تبیین مفهوم و ویژگی های اعتبارات خُرد و همچنین بررسی مؤسسات تأمین مالی خُرد در برخی از کشورها و اقدامات انجام شده در ایران ضرورت پیگیری جدّی ارایه اعتبارات خُرد در قالب وقف پول به عنوان یک ابزار مالی نوین اسلامی و ضرورت تشکیل چنین مؤسساتی در کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد.
وقف پول(و به طور کلی وقف) و تأمین مالی خُرد هر دو تمرکز فعالیت خود را بهبود شرایط اقتصادی-اجتماعی افراد کم‌درآمد و فقیر قرار می دهند؛ زیرا هدف از تأمین مالی خُرد توجّه و ایجاد دسترسی افراد فقیر و کم درآمد به منابع مالی و اعتبارات می‌باشد.
و از طرفی ماهیت وقف (و درنتیجه وقف پول) نیز بر توجه به اقشار فقیر و ناتوان جامعه و برقراری توزیع ثروت و درآمد در یک جامعه تأکید دارد.
در فرهنگ دینی اسلامی، پدیده ی وقف درست در مقابل فقر قراردارد به عبارت دیگر فلسفه‌ی وجودی فرهنگ وقف، فقرزدایی جامعه است و با گسترش فرهنگ وقف به یقین می‌توان گفت که میزان فقر و محرومیت در جامعه کاهش می یابد؛ زیرا وقف یکی از راه‌های کنترل تراکم ثروت و همچنین توزیع درآمد محسوب می‌شود.
با کنترل تراکم ثروت، سرمایه‌های جامعه در اختیار همگان قرار می‌گیرد و با بهره‌مند شدن همگان از امکانات رفاهی و اقتصادی زمینه‌ای تکامل در ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نیز فراهم می‌شود. از این رو می‌بینیم که چگونه وقف نقش سازنده و مهم را در فقر زدایی جامعه، در ابعاد گوناگون مادی و معنوی ایفاء می‌کند.
از این رو در این تحقیق سعی می‌شود به بررسی وقف پول به عنوان یک ابزار نوین اسلامی در نقش اعتبارات خُرد برای افراد کم درآمد و فقیر پرداخته شود تا از دو مفهوم مرکزی (مفهوم اعتبارات خُرد و مفهوم وقف) توجه به وقف پول در جهت پیامدهای بالقوه‌ی آن مورد توجه و بررسی قرار گیرد.
اقتصاد اسلامی دربردانده‌ی نظریه‌هایی درباره‌ی بازار، دولت و بخش سوم است. اقتصاد بخش سوم که با وقف، بخشش، صدقات، سروکار دارد، تکمیل‌کننده رفتار اقتصادی دولت و بخش خصوصی در نظام اقتصاد اسلامی می‌باشد.
با بهره‌گیری از پتانسیل این بخش در رفع محرومیت و فقر، ایجاد اشتغال، تولید کالاهای عمومی و مانند آن می‌توان توسعه‌ی اسلامی مورد نظر را سریع تر تحقق بخشید. متون دینی تمام ادیان به ویژه اسلام بر فعالیت خیریه تأکید فراوانی دارند. مردم متدین در طول تاریخ در همین راستا فعالیت های بسیاری انجام داده‌اند و امروز در هر کوی و برزن نشانی از کتابخانه، مسجد، بیمارستان، مدرسه که به وسیله افراد خیر احداث شده به چشم می‌خورد.
وقف مال به قصد انجام دادن کار نیک، همیشه به شکل‌های گوناگون از جمله وقف خانه و زمین وجود داشته است. دامنه‌ی موقوفه ها گسترده تر از املاک و اموال ثابت است و دارایی های منقول را نیز فرا می‌گیرد. بحث وقف پول در فقه اسلامی با عنوان «وقف الدَراهِم و الدَنانیر» مورد توجه بوده است.
پول، به دلیل رواج بسیار و آسان بودن دسترسی به آن، در میان اموال منقول جایگاه ویژه‌ای دارد. وقف پول در صورتی که اجرایی شود و در امور خیریه صرف شود، موجب ترویج سنّت حسنه ی وقف می‌شود و ترویج وقف، مشکلات مالی نیازمندان را برطرف می‌سازد.
در ایران این سنّت نیکو مبتنی بر ارزش های اسلامی است. بنابراین باید در چارچوب اصول مشخصی که برای آن تعریف شده است، انجام شود، اما به علت تعاریف محدود از آن امکان گسترش دایره آن و تجهیز بسیاری از دارایی‌های مالی در قالب آن ناممکن شده است.
در بخش بعد به ارایه‌ی مفهوم اعتبارات خُرد، وقف، وقف پول و چالش پیش روی این روش از تأمین مالی مورد بحث قرار گرفته و تلاش می‌شود تا راه‌کارهایی برای رفع این چالش ارایه شود و در نهایت به تبیین پیامدهای بالقّوه‌ی وقف پول به ویژه در مورد کاهش فقر در جامعه پرداخته می‌شود.
بررسی پژوهش‌های تامین مالی خرد
در خارج از کشور پژوهش های گوناگون و درخور توجهی در زمینه‌ی تأمین مالی خُرد و همچنین تأمین مالی خُرد اسلامی صورت گرفته که در ادامه به تبیین برخی از آنها پرداخته می‌شود:
1. چیزاکا
«تلفیق وقف پول و مضاربه، ابزارهای تأمین مالی غیر بانکی از گذشته تا آینده» را مورد بررسی قرار داده.
در این تحقیق ضمن اشاراتی در مورد سابقه‌ی تاریخی وقف پول در حکومت عثمانی، بیان می‌کند که اگر وقف پول و بانک‌های اسلامی بتوانند با یکدیگر تلفیق شوند بسیاری از مشکلات از قبیل: مشکلات تأمین مالی و عدم تطابق منابع مالی از بین خواهند رفت.
2. احمد
مقاله ای در مورد «تأمین مالی خُرد بر مبنای وقف: تشخیص نقش اجتماعی حاصل از تأمین مالی اسلامی» را به انجام رسانیده که در آن به وقف و کاربردهای آن اشاره کرده و پس از آن به فنون اقتصادی در تأمین مالی پرداخته که برای این منظور از الگوهای ریاضی و نموداری استفاده کرده است و به این نتیجه رسیده است که تأمین مالی خُرد از کانال وقف می‌تواند نقش موثری در کاهش فقر در جامعه داشته باشد.
3. لاهساسنا
در تحقیق خود با عنوان «نقش وقف پول در تأمین مالی تشکیلات اقتصادی کوچک و متوسط» ابتدا به تعاریف متعدد از صنایع کوچک و متوسط می‌پردازد و سپس به آزمایش مدل در جهت تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط در چارچوب شرکت‌های موجود در مالزی می‌پردازد.
همچنین اشاره می‌کند که هدف از وقف پول کنالیزه کردن سرمایه‌ی وقفی یا وجوه وقف شده به بازار برای سهیم بودن در رشد اقتصادی و به واقعیت رساندن و اجرایی کردن خواسته‌ی اهدا کنندگان پول‌های وقفی در سیاست وقف پول از طریق گسترش منافع و سود حاصل از آن می‌باشد.
طبق دیدگاه لاهساسنا، مفهوم وقف باید بیشتر حول محور فعالیت های اقتصادی یا به سمت زمینه‌های اقتصادی و تأمین مالی با توجه به نیاز صنایع باشد. او معتقد است که وقف پول می‌تواند به عنوان یک منبع تأمین مالی خُرد منجر به انجام پروژه‌های بیشتر، فرصت‌های کسبوکار بیشتر، اشتغال بیشتر شود که نتیجه آن سهیم شدن وجوه وقف شده در رشد و توسعه اقتصادی و همچنین توسعه سیستم مالی می باشد.
4. الیس
در گزارش سازمان بین‌المللی کار اعلام می‌کند که در کشورهای در حال توسعه، جمعیت هدف نهادهای مالی خُرد افراد فقیری هستند که در زیر خط فقر قرار دارند. وام‌های خُردی که به این افراد ارایه می‌شود برای تثبیت وضعیت درآمدی آن‌هاست و نباید انتظار چندانی برای تأثیر بر اشتغال داشت.
اگر هدف از ارایه خدمات مالی ایجاد اشتغال پایدار باشد، باید نهادهای مالی خدمات خود را در مقیاس بزرگ‌تر و برای کسب‌وکارهای مشخص ارایه دهند. با این وجود در مطالعه‌ی حاضر شواهدی از کشور پرو و اوگاندا آورده شده است که نشان‌دهنده‌ی اثر مثبت اعتبارات خُرد بر اشتغال بوده است.
5. هولم و موسلی
به «ارزیابی آثار وام های خُرد بر اشتغال و افزایش درآمد» پرداخته اند. آنها در این مطالعه نشان داده‌اند وام‌هایی که توسط بانک همبستگی در بولیوی داده شده است اثر مثبتی بر افزایش درآمد و اشتغال‌زایی افراد کم‌درآمد داشته است.
6. حسن و اشرف
در تحقیق خود، الگویی ارایه می‌دهند که در آن از زکات و اوقاف به عنوان منبعی برای مؤسسه تأمین مالی خُرد استفاده شده است. در این تحقیق، پس از بیان ویژگی‌های زکات و اوقاف نشان داده می‌شود که استفاده از الگوی پیشنهادی چالش‌هایی که مؤسسات تأمین مالی خُرد بهره محور با آن مواجه هستند (از جمله مسأله‌ی پایداری) را کاهش می‌دهد.
در داخل کشور نیز پژوهش‌هایی در این زمینه صورت گرفته که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
7. حسن‌زاده
«الگو سازی مؤسسات و تأمین مالی خُرد منطبق با قواعد شریعت اسلام» را به عنوان موضوع مقاله خود مورد تحقیق و بررسی قرار داده است.
در این مقاله ساختار سازمانی و الگوهای مدیریتی برای نهادهای مالی خُرد اسلامی جهت تأمین مالی خُرد برای گروه‌های کم درآمد مسلمانان تبیین گردیده.
ضمن ارایه‌ی مباحث نظری در زمینه‌ی موضوع تحقیق، نتیجه‌گیری به این شکل بوده که باید با استفاده از یک سازماندهی جدید و مناسب و همچنین تدوین آیین‌نامه‌ها و مقررات لازم جهت استفاده از منابع و امکانات مالی بالقوه در کشور مانند منابع وقفی، کمک های مردمی، منابع زکات، و تشویق خیرین و افراد خیرخواه در تقویت مؤسسات تأمین مالی خُرد موجود، زمینه‌ی لازم را برای توسعه‌ی این بخش مالی فراهم آورد.
8. عبداللهی و همکاران
«وقف به مثابه‌ی تأمین مالی خُرد اسلامی: ارایه الگوی تشکیل مؤسسات تأمین مالی خُرد وقفی در کشور» را مورد تحقیق قرار داده‌اند و ضمن اشاراتی به مفهوم و سابقه‌ی تاریخی نهاد وقف در اسلام، تشکیل مؤسسه‌ی تأمین مالی خُرد وقفی را از منظر فقهی مورد امکان‌سنجی قرار داده.
پس از بحث در مورد وقف به عنوان یک منبع تأمین مالی خُرد وقفی، به ارزیابی ضرورت تشکیل مؤسسات تأمین مالی خُرد وقفی در کشور و مزایای تشکیل این نوع مؤسسات از قبیل افزایش کارایی اقتصادی، تخصیص بهینه‌ی منابع و تقویت اشتغال، پرداخته‌اند.
9. نجفی
به مطالعه‌ی «تجربه های جهانی در زمینه‌ی تأمین مالی خُرد و امکان توسعه‌ی آن در ایران» پرداخته است. همچنین در این مطالعه عملکرد بانک کشاورزی در حذف وثیقه و جایگزینی آن با ضمانت و نیز پرداخت تسهیلات به زنان سرپرست خانوار در چارچوب «طرح ایران» مورد بررسی قرار گرفته است.
مفهوم اعتبارات خرد
واژه‌ی اعتبارات خُرد تا قبل از دهه‌ی 1970 وجود نداشته است ولی اکنون یک واژه پر کاربرد و بر سر زبان دست اندرکاران توسعه می‌باشد. تعاریف متعددی برای اعتبارات خُرد وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. طبق تعریف بانک گرامین بنگلادش، اعتبارات خُرد یعنی:
وام‌های اعطایی بسیار کوچک به افراد فقیر برای کمک به خود اشتغالی آنان. مأموریت این نوع اعتبارات کمک به خانواده های فقیر به ویژه زنان فقیر برای از بین بردن فقرشان می‌باشد.
اعتبارات خُرد به معنای وام های بسیار کوچک برای وام گیرندگان فقیر که به طور معمول فاقد وثیقه، اشتغال پایدار و سابقه‌ی اعتباری قابل اثبات‌اند، می‌باشد.
اعتبارات خُرد از حوزه‌های تأمین مالی خُرد می باشد که با حوزه وسیع‌تری خدمات مالی (به ویژه حساب‌های پس‌انداز) را برای افراد فقیر فراهم می‌کند.
از سال 2012 اعتبارات خُرد به شکل گسترده‌ای در کشورهای درحال توسعه مورد استفاده قرار گرفته است و در حال حاضر دارای پتانسیل بسیار بالایی به عنوان یک ابزار مالی در کاهش فقر دارا می‌باشد.
بومن در کتاب خود تعریفی از اعتبارات خُرد ارایه نموده است که شاید در عین کوتاهی، گویاترین تعریف برای اعتبارات خُرد باشد. این تعریف عبارتست از: «کوچک، کوتاه، بدون وثیقه» به عبارت دیگر اعتبارات خُرد به معنای ارایه‌ی وام‌هایی با مبلغ کم بدون وثیقه به افراد کم درآمد است که این افراد در مدت زمان کوتاهی مبلغ یاد شده را بازپرداخت می‌کنند.
همچنین به معنای فراهم نمودن خدمات و تسهیلات مالی برای گروه های کم درآمد و فقیر جهت بهبود و ضعیت مالی آنها می‌باشد. اعتبارات خُرد را عموماً بر مبنای مؤلفه‌هایی همچون اندازه‌ی اعتبار، نحوه‌ی استفاده از اعتبار، شرایط و ضوابط اعتبار نیز تعریف می‌کنند. بر مبنای اندازه و میزان، اعتبارات خُرد به مفهوم اعتباراتی‌اند که از نظر مبلغ اندک و ناچیز باشند.
هرچند در این خصوص توافقی وجود ندارد ولی در برخی موارد وام‌های کوچک چند دلاری و در مواردی نیز به وام‌های چندهزار دلاری نیز اعتبارات خُرد اطلاق می‌گردد. از نظر نحوه‌ی استفاده از اعتبار نیز اعتبار خُرد به اعتباری اطلاق می‌شود که یا برای کاهش فقر و یا راه‌اندازی کسبوکار کوچک و عموماً خود اشتغالی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از نظر ضوابط و شرایط پرداخت اعتبار نیز اعتبار خُرد اعتباری است که قابلیت دستیابی به آن به سادگی امکان‌پذیر است، شرایط آن قابلیت انعطاف داشته باشد و قراردادن آن با سادگی تمام و متناسب با شرایط محلی قابل تنظیم است.
بیشتر بخوانید:
شفقت و مهرورزی؛ مهم‌ترین عامل تحقق امر خیر در جامعه
ضرورت توجه به اعتبارات خرد
به طور کلی از نظر تاریخی، تلاش در جهت تحویل اعتبارات رسمی و خدمات مالی به فقرا توسط بانک‌های دولتی با شکست روبه‌رو شده است. بانک‌های تجاری عموماً نیازهای فقرا را برآورده نمی‌کنند، زیرا وام‌دهی در مقیاس کوچک است و نیز سپرده‌های کوچک دارای ریسک بالا و هزینه‌ی معاملاتی بالایی برای آنها می‌باشد.
برای رفع این نقیصه، بسیاری از دولت‌ها سعی کرده‌اند که تحویل اعتبارات را به طور رسمی به مناطق روستایی و توسط بانک‌های کشاورزی انجام دهند که این تلاش ها نیز با شکست مواجه شده است؛ زیرا از یک سو دولت‌ها را با مشکلات سیاسی و مالی روبه‌رو می‌ساخت و نیز اکثریت این وام‌ها توسط ثروتمندان روستایی دریافت می‌شد.
بر این اساس، افزایش برنامه های ابتکارانه‌ی تأمین مالی که اغلب بر پایه‌ی متدولوژی وام‌دهی گروهی استوار بود این تفکر را به وجود آورد که چنین برنامه‌هایی می تواند به فقرا کمک کند و اثرات مثبتی بر رفاه اقتصادی (ثروت و درآمد)، رفاه اجتماعی (بهداشت و آموزش) و رفاه سیاسی (افزایش حوزه‌ی اختیارات و تصمیمات) بگذارد.
لذا شاید بتوان اظهار نمود که مالیه‌ی خُرد به عنوان مهم‌ترین ابزار در جهت کاهش فقر و بهبود وضعیت معاش فقرا به حساب می‌آید. تأمین مالی در کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما دارای مشکلات خاصی است که عموماً به ساختار ناقص بازار مالی آن کشور ارتباط می‌یابد.
عمده‌ترین این مشکلات را می توان به شرح مذکور در ذیل دسته‌بندی کرد:
- وجود بازارهای ناقص و ناکارآمد،
- عدم کارایی در تجهیز پس اندازهای خصوصی،
- ساختار دوگانه بازارهای مالی،
- ساختار ناقص اطلاعات در جوامع روستایی و فقیر ،
- هزینه‌ی مبادله‌ای بالا و عدم وجود وثایق معتبر ،
اولین مشکلی که طبقات فقیر در هنگام تقاضای وام و اعتبار از مؤسسات تأمین مالی رسمی با آن مواجه می‌شوند، داشتن وثیقه و ضامن معتبر است. علاوه بر آن درخواست وام همواره به میزان قابل ملاحظه‌ای کاغذبازی و بروکراسی به همراه دارد که موجب تحمیل هزینه‌های سنگین مبادله بر دوش طبقه‌ی فقیر می‌گردد.
مؤسسات دولتی نیز انگیزه‌ای برای دادن وام واعتبار به آنان ندارند و معمولاً مؤسسات تأمین مالی دولتی فعالیت و ارایه‌ی خدمات اعتباری در شهرها را بر فعالیت در مناطق محروم و معاملات بزرگ را بر معاملات کوچک ترجیح می‌دهند.
به عنوان مثال فقط 5 درصد کشاورزان در آفریقا و 15 درصد آنان در آسیا و آمریکای لاتین دسترسی به منابع مالی رسمی دارند و بقیه ناگزیر از مراجعه به بخش غیر رسمی‌اند. دلایل عمده برای عدم انگیزه‌ی کافی برای اعطای وام و اعتبار به گروه های فقیر جامعه توسط مؤسسات مالی بخش رسمی عبارتند از:
دوری یا پراکندگی زیاد روستاها و گروه های فقیر از مراکز مالی، نبود وثیقه و ضامن مناسب برای افراد فقیر و ریسک بالا در بازپرداخت اقساط وام توسط افراد فقیر.
اعتبارات خُرد در اصول و شریعت اسلام
با توجه به توضیحات فوق، اهمیت اعتبارات خُرد را در اصول و شریعت اسلام نیز می توان جستجو کرد. در بین مباحث اسلامی، بحث وقف می‌تواند جایگاه چشمگیری در این رابطه داشته باشد.
سنت وقف، افراد فقیر و کم درآمد جامعه را مورد هدف قرار داده و سعی می کند از طریق دریافت اموال موقوفه از افراد خیر متموّل و ثروتمند، و به‌کارگیری آنها در جهت استفاده‌ی اقشار کم‌درآمد جامعه، تا حد ممکن اختلاف طبقاتی در جامعه را از بین ببرد.
وقف در گذشته نقش مهم خود را در این زمینه نشان داده است به ویژه در ارایه‌ی خدماتی مانند ساخت مساجد، مدارس، کتابخانه و کاروانسراها و غیره که به عنوان مراکز مهم علمی و تجاری از آنها بهره بُرده می‌شد. البته وقف به شکل رایج و گذشته محدودیت‌هایی داشت و دارد که مهم‌ترین آن را می توان محدودیت در نوع مال موقوفه ذکر کرد.
به عنوان مثال اگر کسی قصد مشارکت در این امر خداپسندانه را داشته باشد، باید توانایی بالایی داشته باشد که یا زمین و ساختمان وقف کند که این ویژگی از استطاعت افرادی با درآمدی معمولی امکان‌پذیر نمی‌باشد. از این رو برای جذب مشارکت بیشتر مردمی در وقف باید شیوه‌های نوینی در وقف ایجاد شود.
یکی از این راهکارهای پیشنهادی «وقف پول» می‌باشد. یکی از ویژگی‌های بسیار بارز وقف پول امکان مشارکت افراد زیادی در امر وقف می‌باشد. به این معنا که چون در وقف پول افراد می‌توانند از مبالغ بسیار پایین تا مقادیر بسیار زیاد (تقریباً نامحدود) بخشی از درآمد پولی خود را وقف کنند مشکارکت بیشتری در بین افراد جامعه را می تواند به همراه داشته باشد.
همین ویژگی وقف پول می‌تواند تحول شگرفی در اعطای اعتبارات خُرد در جامعه به ویژه جوامع اسلامی داشته باشد به طوری که قالب اسلامی دارد و مکانیسم بهره در آن وجود نداشته باشد و هم به عنوان صدقه‌ی جاریه تا ابد در جریان باشد و از منافع آن فقرا و افراد کم درآمد بهره‌مند شوند.
تأمین مالی خرد در ایران
مروری اجمالی بر تأمین مالی خرد در ایران در این قسمت از تحقیق به تبیین مواردی از تأمین مالی خُرد در ایران به همراه اهداف و مشکلات و موانع آن پرداخته می‌شود:
1. نام نهاد دولتی (رسمی):
- شعبه فلاحتی بانک ملّی ایران، سال تشکیل: 1279
- بانک کشاورزی و پیشه هنر، سال تشکیل: 1312
اهداف این نهادها:
- کمک به کشاورزان،
- کوتاه کردن دست ربا خوران و سَلَف خَران ،
مشکلات و موانع:
- نداشتن وثیقه‌ی ملکی کشاورزان ،
- گستردگی روستاها و نبود راه های ارتباطی ،
- تشریفات تشکیل پرونده و طولانی بودن دریافت وام،
2. نام نهاد دولتی (رسمی):
- صندوق روستایی، سال تشکیل: 1320
اهداف:
- وسعت بخشیدن به عملیات،
- تسهیل در پرداخت وام،
- استفاده تعداد بیشتری از کشاورزان،
مشکلات و موانع:
- ضوابت دست‌وپا گیر و دریافت وثیقه،
- دولتی بودن صندوق،
- عدم شناخت کشاورزان از محاسن صندوق،
3. نام نهاد دولتی (رسمی):
- صندوق های تعاونی، سال تشکیل: 1329
اهداف:
- سرپرستی افراد از کار افتادهف
- افراد پیر و بی‌بضاعت و بی‌سرپرست،
- جلوگیری از رباخواری ،
- دفاع از حقوق کشاورزان،
- دادن وام به روستاییان جهت بهبود تولید،
- بیمه تأمین اجتماعی،
- خرید و فروش محصولات کشاورزی،
- خریداری و نگهداری و اجاره‌ی ماشین‌آلات کشاورزی،
مشکلات و موانع:
- عدم وجود قانون خاص تعاونی،
- استفاده از ضوابط شرکت‌های سهامی که با اصول تعاونی سازگار نبود ،
- تصویب نامه صندوق‌ها رنگ‌وبوی رفاهی داشت نه تولیدی ،
- پرداخت وام از طریق بانک کشاورزی،
- عدم استقبال گروه‌های مختلف سبب شد وجهی وصول نگردد و الزامی بودن عضویت،
4. نام نهاد دولتی(رسمی):
- شرکت‌های تعاونی روستایی، سال تشکیل: 1334
اهداف:
- تعریف شرکت تعاونی،
- پیش‌بینی تشکیل اتحادیه،
- معافیت از حق ثبت و تمبر سهام و مالیات بر درآمد،
- تشکیل شورای تعاون،
مشکلات و موانع:
- عدم استقبال کشاورزان و روستاییان تا سال 1340 (از این تاریخ به بعد به علت واگذاری زمین توسط دولت به کشاورزان عضو تعاونی، تشکیل این تعاونی ها شتاب بیشتری گرفت)
5. نام نهاد دولتی (رسمی):
- سازمان مرکزی تعاون روستایی، سال تشکیل: 1342
- اتحادیه شرکت‌های تعاونی روستایی، سال تشکیل: 1346
- شرکت‌های تعاونی اعتبار، سال تشکیل: 1341
- ادغام تعاونی‌های کوچک، سال تشکیل: 1350
- تعاونی‌های زنان، سال تشکیل: 1374
اهداف این نهادها:
- پیگیری تشکیل تعاونی‌های روستایی،
- پرداخت وام به زارعین از طریق بانک کشاورزی،
- تأمین و توزیع نهادهای کشاورزی،
- تشکیل تعاونی های اعتباردهنده،
- تهیه و توزیع مواد مصرفی،
- تشکیل تعاونی چند منظوره و تشکیل تعاونی برای رفاه،
مشکلات و موانع:
- کوچک بودن و فاقد صرفه اقتصادی،
- بزرگ شدن بدون بهینه سازی مدیریت و افزایش بهره‌وری،
- عدم توجه به خواست و ایده‌ی اعضاء،
- عدم رشد لازم برای بزرگ شدن،
- تک محصولی بودن تعاونی‌ها،
- عدم عضویت و حضور زنان در تعاونی‌ها به دلیل نگرش سنتی مردان،
6. نام نهاد دولتی(رسمی):
- بانک کشاورزی جمهوری اسلامی، سال تشکیل: 1358
- طرح زینب‌کبری(علیهاالسلام)، سال تشکیل: 1373
- طرح ایران، سال تشکیل: 1378
- طرح اشتغال زندانیان آزاد شده، سال تشکیل: 1380
- تسهیلات اشتغال‌زایی، سال تشکیل: 1381
اهداف:
- دادن وام به روستاییان،
- پرداخت اعتبار با شرایط آسان ،
- گسترش شعب در مناطق روستایی،
- کاهش سطح فقر در جامعه‌ی روستایی،
- ایجاد اشتغال مولّد در روستا،
- تزریق روحیه‌ی تلاش و کار در روستا،
- دادن تسهیلات به زنان سرپرست خانوار،
- حمایت از زنان آسیب پذیر،
- افزایش مشارکت زنان درفعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی ،
- تسهیلات ضمانتی تا سقف 50 میلیون ریال بدون وثیقه جهت‌تأمین سرمایه‌ی اشتغال زندانیان آزاد شده،
- تأمین سرمایه جهت اشتغال افراد بیکار،
مشکلات و موانع:
- مشکلات خاص پرداخت وام‌های کوچک،
- پراکندگی روستاها و نبود شعب در تمام روستاها ،
- محرومیت زنان روستایی از وام‌های خُرد بانک،
- متفاوت بودن میزان تسهیلات در استان‌های مختلف،
- کم بودن میزان تسهیلات برای شروع فعالیت‌های اقتصادی (در نتیجه این تسهیلات برای مصارف روزانه مصرف می‌شدند)،
- عدم پاسخ‌گویی به عده‌ی زیادی از زنان سرپرست خانوار،
- محدودیت تعداد وام‌ها در سال،
- به ثمر نرسیدن طرح حضرت زینب کبری (علیهاالسلام)،
- اهداف طرح در اجرا لحاظ نشده بود،
- خیلی از موارد طرح نادیده گرفته شده بود،
- بیشتر پس‌انداز زنان شهری را جمع‌آوری نمودند تا زنان روستایی،
- عدم شناخت موضوع توسط ذی‌نفعان،
- نداشتن پروژه جهت دریافت تسهیلات،
7. نام نهاد دولتی(رسمی):
- سازمان بهزیستی، سال تشکیل: 1358
اهداف:
- وام‌دهی به زنان روستایی تحت پوشش،
مشکلات و موانع:
- گرفتن ضمانت (چک یا سفته)،
- دریافت وام بر اساس حق تقدم ثبت نام نه اولویت نیازی،
- عدم توسعه از پایلوت در یک استان به سایر استان‌ها،
8. نام نهاد دولتی(رسمی):
- وزارت جهادکشاورزی دفتر امور زنان روستایی تعداد 205 صندوق با 5742 نفر عضو در 22 استان کشور ایجاد نموده است،
- بانک روستا حصاربُن، سال تشکیل: 1379
اهداف:
- توسعه‌ی منابع انسانی،
- تشکیل نهادهای اجتماعی،
- تقویت سرمایه‌ی اجتماعی زنان روستا با محوریت اعتبار پس‌انداز،
- داشتن پس‌انداز،
- ضمانت جمعی،
- وام‌های تولیدی و مصرفی،
مشکلات و موانع:
- پوشش محدود در روستاها به دلیل کم بودن منابع مالی دولتی (دفتر امور زنان روستایی)،
- عدم دسترسی زنان به منابع بانکی سبب افزایش درخواست آنها برای تشکیل صندوق جدید،
- به دلیل عدم پیش‌بینی برقراری ارتباط میان یک نهاد مالی و یک سازمان رسمی اعتباری پیش‌بینی نشده بود،
- اعلام نیاز به بانک کشاورزی جهت دریافت وام،
اطلاعات مذکور بیانگر این است که به طور کلی، طرح های تأمین مالی خُرد در ایران عملکرد بالایی نداشته ضمن این که در بسیاری از موارد، شیوه‌ی تأمین مالی اسلامی در آن رعایت نشده است. در ادامه به بررسی مواردی از تأمین مالی خُرد در برخی از کشورهای جهان پرداخته می شود.
نمونه هایی از تأمین مالی خرد موفق در خارج از کشور
1. اعتبارات خرد در بنگلادش
مؤسسات تأمین مالی خُرد در بنگلادش عبارتند از:
- بانک گرامین،
- کمیته‌ی توسعه‌ی روستایی بنگلادش،
- پروژه‌ی توسعه‌ی روستایی،
- سازمان نوسازی بنگلادش،
- بنیاد شاکتی،
- خدمات روستایی رانجپور دیناجپور،
- طرح توسعه‌ی سیستم‌های کشاورزی حاشیه‌ای و خُرد،
از خدمات ویژه‌ی این مؤسسات پرداخت وام‌های اندک به فقرا به ویژه زنان فقیر است که بازپرداخت آنها اقساط هفتگی در طول بیش از یک سال است. بیشتر این مؤسسات وام‌های کوچک می‌پردازند که برخی از آنها بیشتر از 175 دلار وام نمی‌دهند.
هدف اصلی این مؤسسات بهبود شرایط فقرای روستایی از راه فراهم کردن دسترسی آنها به اعتبارات و برخی برنامه‌های اجتماعی غیرمالی است.
ریشه‌ی اعتبارات خُرد به شکل مدرن به تأسیس بانک گرامین بنگلادش در 1983 توسط محمد یونس برمی‌گردد که در حال حاضر دارای 2564 شعبه در بنگلادش می‌باشد و 19800نفر کارمند آن که به 8.29 میلیون نفر وام‌گیرنده در 81367 روستا خدمات ارایه می‌کنند.
طبق گزارش بانک گرامین بنگلادش، نرخ بازپرداخت وام‌ها بین 95 تا 98 درصد می باشد. در هر روز کاری، این بانک به طور متوسط 1.5 میلیون دلار در هر هفته جمع‌آوری اقساط دارد. 97 درصد قرض‌گیرندگان زن می‌باشند و بیش از 97 درصد این وام‌ها بازپرداخت می‌شوند که دارای بالاترین نرخ استرداد را بین تمام سیستم های بانکی داراست.
شیوه‌های این بانک در پروژه های 58 کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد که از جملهی آنها ایالات متحده آمریکا، کانادا، فرانسه، نروژ و نیوزیلند می‌باشند. او برنده‌ی جایزه‌ی نوبل سال 2006 میلادی می‌باشد که به خاطر ارایه‌ی اعتبارات خُرد برای فقرا به او اعطاء شده است.
آمار و ارقام مربوط به بانک گرامین بنگلادش نشان می‌دهد که این مؤسسه با رشد 113/5 درصدی وام‌هایش روبرو گردیده و حجم وام های خُرد ارایه شده توسط این مؤسسه از 229/14 میلیون دلار در سال 2001 به 448/41 میلیون دلار در سال 2011 افزایش یافته است.
بانک گرامین نرخ بهره‌ی نسبتاً بالایی روی حجم پورتفوی وام‌هایش (20 درصد و بیشتر) اعمال می‌کند تا از این طریق وابستگی به یارانه اش کمتر شود. به هر حال توانایی مالی این بانک برای غلبه بر محدودیت‌های مالی از طریق تکمیل و اجرای سیاست‌های ابداعی و روش‌های عملیاتی، درس‌های آموزنده و گران‌بهایی برای طراحی پروژه‌های مالی روستایی آینده در بر دارد.
مهم‌ترین ویژگی‌های بانک گرامین عبارتند از:
- افزایش تجهیز پس‌اندازها و کاهش اتکا به منابع کمک‌دهنده،
- دادن وام با نرخ‌های بهره‌ی حقیقی،
- ابداع شبکه‌های توزیع کم‌هزینه،
- استقلال مدیریتی در تدوین سیاست‌های عملیاتی،
- نظارت دقیق بر مصرف وام و نرخ‌های باز پرداخت،
- ایجاد پس‌اندازهای روستایی خویش‌فرما،
- داشتن هزینه‌های اداری به نسبت پایین و غیرفزاینده،
- توسعه بخشیدن به خدمات مالی در مناطق محروم و...
به هر حال، از زمانی که پروفسور محمد یونس، مؤسس بانک گرامین، جایزه‌ی صلح نوبل را به منظور فعالیتش در زمینه‌ی تأمین مالی خُرد دریافت کرد، تجربه‌ی تأمین مالی خُرد رشد چشمگیری پیدا کرده است.
2. اعتبارات خرد اسلامی در سریلانکا
کشور سریلانکا در زمینه‌ی ارایه‌ی تأمین مالی خُرد اسلامی نیز موفقیت‌هایی داشته است. یکی از پروژه‌های قابل توجه و جالبی که در چند سال اخیر در کشور سریلانکا در رابطه با تأمین مالی خُرد اسلامی به اجرا درآمده است، تأمین مالی خُرد اسلامی در حوزه‌ی تولید (و نه مصرف) می‌باشد.
به دلیل نقش تاریخی دولت در سریلانکا، بخش عمده‌ای از مؤسسات تأمین مالی خُرد در این کشور دولتی هستند.
مؤسسات دولتی فعال در این زمینه با دو عنوان به فعالیت مشغول‌اند:
- بانک توسعه‌ی روستایی (بیش از 1500 بانک)،
- بانک رفاه (2136 بانک تا سال 2008) است که به زبان محلی «بانک ساموردی» نامیده می‌شود و تا سال 2008 حدود 5 میلیون نفر سپرده گذار داشته است و تعداد 500 هزار وام خُرد نیز ارایه کرده است.
تأمین مالی خُرد اسلامی در حوزه‌ی تولید (نه مصرف) توسط سازمان غیردولتی همیاری مسلمین در سریلانکا (میسل) اجرا شده است. روش کار بدین صورت است که سازمان میسل با همکاری دو مؤسسه‌ی دیگر فرایند تأمین مالی خُرد را در دو مرحله به اجرا می‌گذارند.
ابتدا تأمین مالی خُرد از طریق عقود مبادله‌ای (که نرخ بازدهی ثابتی دارند) ارایه می‌شود و پس از آن و در صورتی که گروه دریافت‌کننده‌ی تأمین مالی خُرد در مرحله‌ی اول موفق به اثبات توانمندی خود در جهت استفاده صحیح از منابع و همچنین تعهد خود در زمینه‌ی باز پرداخت وام دریافتی گردید، آنگاه مؤسسه‌ی مذکور وارد مرحله‌ی دوم پروژه شده و وام‌های مشارکتی در اختیار این گروه موفق قرار می‌گیرد.
تعریف وقف پول
شماری از تعاریف برای وقف پول عبارتند از:
- وقف پول، وقف خیریه‌ی تأسیس شده با سرمایه‌ی پولی می‌باشد،
- وقف پول، وقفی است که توسط فرد یا گروهی از افراد با موجودیت قانونی، در قالب پول صورت می‌گیرد.
- وقف پول، نوع خاصی از بخشش‌ها می‌باشد و از انواع وقف دارایی متمایز است که این تفاوت به علت ماهیت اصل سرمایه‌ی وقف می‌باشد که به شکل وجوه نقدی (به شکل جزء و یا کل سرمایه ی وقف) صورت می‌گیرد.
- مناسب ترین تعریف وقف پول عبارتست از: بسیج سرمایه‌ی وجوه از طرف اهداکنندگان براساس مدت نامحدود یا ابدی و سرمایه گذاری آنان در دارایی‌های موّلد که هم منافعی از طریق استفاده‌ی عین فراهم می‌کند یا درآمد و عایدی‌هایی در جهت مصارف آینده برای افراد یا گروه‌ها بر اساس خط مشی و سیاست در نظر گرفته شده توسط اهداکنندگان و دریافت کنندگان، فراهم می‌کند».
این تعریف برای وقف پول، کامل‌ترین تعریف برگرفته شده بر اساس مفهوم شریعت از وقف و تأمین مالی می‌باشد. واقف، سرمایه‌ی پولی خود را از طریق فرد یا سازمانی که مسئول مدیریت سرمایه یا وجوه وقفی و توزیع سود حاصل از سرمایه‌گذاری آنها را بر عهده دارد به موقوف علیه اهدا می‌کند.
تنها عایدی یا منفعت حاصل از سرمایه‌ی وقف شده(وجوه وقفی)به موقوف علیه می‌رسد و اصل سرمایه وقف مجدداً سرمایه‌گذاری می‌شود.
این مفهوم باید در نظر گرفته شود که اصل سرمایه وقف به خدا تعلق دارد. در حالی که اصل پول وقف شده سرمایه‌گذاری شود، که از طریق مضاربه یا وام دهی ساده، پول وقف شده بین قرض گیرندگان توزیع می‌شود. اما آنچه به خداوند تعلق دارد، برخلاف آنچه شرح داده شد، نمی‌تواند بین اشخاص ثالث توزیع شود.
به هر حال باید به این نکته توجه شود که تنها حق بهره‌برداری و استفاده از سرمایه‌ی وقف و منافع آن بین قرض گیرندگان توزیع می‌شود نه صاحبان و مالکان آن.
امکان‌سنجی وقف پول
با توجه به نکات و تعاریفی در زمینه‌ی وقف و وقف پول، در این قسمت مختصراً به بررسی قابلیت اجرایی شدن وقف پول در ایران پرداخته می شود.
موافقان جواز وقف پول در بین فقهای شیعه عبارتند از شهید اول، شهید ثانی، سبزواری، سید یزدی، کاشف الغطاء، شیخ محمد زین‌الدین، آیت‌الله حکیم، آیت‌الله خویی، آیت‌الله سیستانی، شیخ اسحاق فیاض، آیت الله سیدمحمد روحانی، شیخ محمد خراسانی اشاره کرد.
و در مقابل مخالفان جواز وقف پول در بین فقهای شیعه عبارتند از: محقق حلی، علامه حلی در المختلف، یحیی بن سعیدحلی، علی مؤمن سبزواری قمی، ابن زهره، قطب الدین کیدری، صاحب جواهر، سید محمد سعید حکیم، آیت‌الله اراکی، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله سیدمحمدصادق روحانی اشاره کرد.
با توجه به این که در اکثر فتوای فقهای امامیه به ویژه مراجع تقلید این اشتراک وجود دارد که عینِ مالِ موقوفه باید باقی بماند، وقفِ پول صحیح نیست
بهره‌برداری از منابع مردمی
لذا در ادامه برخی از راهکارهای ارایه شده برای بهره‌برداری از این منبع مردمی برای تأمین مالی امور مختلف اشاره می‌شود:
1. پول را از طریقِ هر نوع عقد یا ایقاعی مانند هدیه یا صلح، به تملیکِ محلِ مورد نظر درآورد
به عنوان مثال می‌توان وجوه نقدی جمع آوری شده از افراد متوّل را از طریق هبه به مالکیت مؤسسات خیریه درآورد تا آنها از این وجوه در زمینه‌ی تأمین نیازهای مالی خود در برنامه‌های کمک‌رسانی به افراد فقیر در سطح جامعه استفاده نمایند.
2. شخص در حال حیات خود مبلغی را به بانک یا صندوق قرض‌الحسنه (یا صندوق وقف پول) بسپارد
به عنوان مثال وصیت کند بعد از وفات آن را به همین صورت به جریان اندازند (منوط به این که بیش از ثلث اموال نباشد، یا اگر بیش از ثلث اموال اوست، اجازه‌ی ورثه را در حال حیات بگیرد).
3. می‌توانند پول‌هایی را جمع کنند و وکالت بدهند که شخص جمع‌کننده چیزی با آنها بخرد و وقف کند (استفتاء شخصی از آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی).
این مورد با پیشنهادات ارایه شده توسط کارکنان و کارشناسان سازمان اوقاف خراسان رضوی، شباهت بسیار نزدیکی دارد. طبق این پیشنهادات وجوه نقدی جمع آوری شده صرف خرید دارایی‌هایی از قبیل ملک تجاری یا ساختمان و تشکیلات تولیدی یک کارخانه یا مرکز تولیدی شود و این ملک به اجاره گذاشته شود.
سپس درآمد حاصل از اجاره صرف امور خیریه (در جهت کاهش فقر) شود یا در ملک تجاری یا مرکز تولیدی خریداری شده توسط پول های اهداء شده، اقدام به آموزش و استخدام نیروی کار (با تأکید بر استخدام افراد فقیر و کم درآمد) در جهت افزایش اشتغال در کشور صورت گیرد یا این وجوه صرف خرید سهام یا اوراق قرضه شوند و سود حاصل از آن وقف امور خیریه شود.
4. همچنین وقف پول به صورت دیگری نیز امکان‌پذیر است
بدین صورت که مثلاً شخصی که می‌خواهد پول خود را وقف کند آن را تبدیل به سکه‌ی بهار آزادی نماید و بانک برای مدتی معین تعدادی سکه به متقاضیان نیازمند بدهد تا آنها بعد از رفع نیاز عین آن سکه‌ها را برگردانند. در این فرض مسأله‌ی تورم نیز صدمه به ارزش اصلی موقوفه نخواهد زد و سکه تابع افزایش و یا کاهش نرخ تورم خواهد بود.
وقف پول و تأمین مالی خرد
وقف پول می‌تواند یک منبع بسیار قابل اعتماد برای اعتبارات خُرد و همچنین منبع بسیار قوی برای شرکت‌های کوچک و متوسط باشد. همچنین می‌تواند در توسعه‌ی عملکرد صنایع از طریق کمک مالی فراهم شده سهیم باشد.
وقف پول می‌تواند منجر به انجام پروژه‌های بیشتر، فرصت‌های کسبوکار بیشتر، اشتغال بیشتر شود که نتیجه‌ی آن سهیم شدن وجوه وقف شده در رشد و توسعه‌ی اقتصادی و همچنین توسعه‌ی سیستم مالی می باشد. تأمین مالی برای گروه‌های هدف به ویژه اقشار فقیر و تهیدست نه تنها به صورت نقد، بلکه به شکل تأمین وسایل و تجهیزات راه‌اندازی کسب‌وکاری ساده با هزینه‌ی کم (و در بسیاری موارد کسب‌وکارهایی که در خانه قابل انجام است) می‌تواند صورت گیرد که منشاء آن پول-های وقف شده باشد.
صندوق وقف پول می‌تواند روشی برای بهره‌گیری از سرمایه‌ی وقف پول باشد که در آن واقفان پول، مبالغی را برای قرض دادن به نیازمندان وقف می‌کنند. از منافع پول موقوفه این است که می‌تواند به بیماران، جوانان در حال ازدواج و کسانی که در شرایط نامناسب مالی هستند، با قرض دادن یاری رساند.
برای درستی فعالیت این صندوق لازم است مراکز مرتبط با وقف و پول، نظیر سازمان اوقاف و بانک مرکزی، بر کار آنها نظارت و با آنها همکاری کنند. در اینجا هدف اصلی این است که با ترکیب و محفوظ ماندن اصل مال و حتّی رشد آن، اهداف خیرخواهانه واقفان نیز به خوبی تأمین شود (هدف‌هایی مثل کمک هزینه‌ی زندگی نیازمندان، حمایت از دانشجویان نیازمند، خدمات پزشکی و دارو، زلزله زدگان و...).
در حالت کلی دو نوع صندوق وقف می‌تواند وجود داشته باشد: صندوق وقف قرض پول خاص و صندوق وقف پول عام. صندوق وقف پول خاص به افراد خاصی قرض می‌دهد و نمی‌توان منافع آن را به مصرف دیگران رساند.
انواع صندوق وقف پول خاص، بر حسب مصارف و اهداف آن، می‌توانند عبارت باشند از: صندوق وقف پول برای درمان، صندوق وقف پول برای ازدواج، صندوق وقف پول موضوع‌های دیگر (صندوق وقف پول علاوه بر موارد مذکور، در موضوع‌های دیگر مثل کمک هزینه‌ی تحصیلی برای دانشجویان یا کمک هزینه برای آزادی زندانیان مقروض هم قابل تأسیس است).
ممکن است عده‌ای بدون ذکر قصد خاص برای قرض، پول خود را برای قرض وقف نمایند. در این صورت لازم است صندوقی به عنوان «وقف پول عام» ایجاد شود. کمک خیریه این صندوق به نیازمندان عام خواهد بود و تمام موارد را شامل خواهد شد. عملکرد صندوق وقف پول در اعطای تسهیلات و اعتبارات خُرد به افراد کم درآمد یا فقیر را می توان به شکل دیگری ساماندهی کرد.
به این ترتیب که صندوق وقف پول از طریق سرمایه گذاری وجوه وقف شده در انواع قراردادها به ویژه قرارداده‌های اسلامی به انجام تأمین مالی خُرد بپردازد و منافع حاصل را صرف افراد فقیر و کم درآمد کند. بنابراین در این حالت آنچه که اهمیت‌اش از اصل وقف کمتر نیست، سرمایه‌گذاری کارآمد اموال موقوفه است که با حمایت قانونی و مالیاتی دولت‌ها موجب تقویت هرچه بهتر جریان وقف می‌شود.
در کشورهای توسعه یافته مؤسسات وقفی همانند دیگر نهادهای مالی در راستای تخصیص بهینه‌ی دارایی‌ها، تحقق اهداف اجتماعی، تقویت بازار سرمایه و... فعالیت می‌کنند. به عنوان مثال در آمریکا تنها 40 درصد بودجه‌ی دانشگاه‌های دولتی را دولت می‌پردازد و بیشتر بودجه‌ی آنها از طریق صندوق‌های وقفی تأمین می‌شود.
ماسیتا و همکارانش در این مورد می گویند:
واقف سرمایه‌ی پولی خود را از طریق فرد یا سازمانی که مسوول مدیریت سرمایه‌ی وجوه وقفی و توزیع سود حاصل از سرمایه‌گذاری آنها را بر عهده دارد به موقوف علیه اهدا می‌کند. تنها عایدی حاصل از سرمایه‌ی وقف به موقوف علیه می‌رسد و اصل سرمایه‌ی وقف دوباره سرمایه‌گذاری می‌شود.
پیامدهای بالقوه‌ی وقف پول در تأمین مالی خرد اسلامی
به نظر می‌رسد استفاده از الگوی پیشنهادی در این تحقیق جهت تشکیل مؤسسات تأمین مالی خُرد وقفی، مزایای اقتصادی و اجتماعی مهمی به همراه داشته باشد. در واقع اگر مؤسسه تأمین مالی خُرد در تجهیز منابع از نهاد اسلامی وقف پول بهره برده و در قسمت تخصیص منابع نیز از ابزارهای اسلامی استفاده کند، ویژگی‌های مثبتی ایجاد می‌کند.
مزایای بالقوه‌ی اجرایی شدن وقف پول در قالب اعتبارات خُرد را می‌توان به موارد زیر خلاصه کرد:
- حل چالش کمبود منابع مالی و توجه به پایین‌ترین گروه‌های درآمدی،
- حذف وثیقه ملکی از وام‌های اعطایی خرد،
- جمع‌آوری و استفاده‌ی بهینه از منابع خرد و مشارکت بیشتر افراد در سنت حسنه‌ی وقف،
- پرداخت تسهیلات به زنان سرپرست خانوار و تقویت اشتغال،
- کاهش فقر در جامعه،
- حل چالش کمبود منابع مالی و توجه به پایین ترین گروه‌های درآمدی،
هدف اصلی این نوع تأمین مالی، ارایه‌ی خدمات به افرادی است که به دلایل مختلف نمی‌توانند از تسهیلات بانکی استفاده کنند. می‌توان تأمین مالی خُرد در قالب وقف پول را به عنوان سازوکار عرضه‌ی خدمات مالی گوناگون به گروه‌هایی با درآمد پایین مانند فقرا، زنان بی سرپرست، کشاورزان و پیمانکاران خُرد تعریف نمود.
این افراد به دلیل این که دارای رتبه‌ی اعتباری پایین تری می‌باشند، مورد توجه بانک‌ها و سایر مؤسسات مالی متعارف قرار نمی‌گیرند. علاوه بر این، به دلیل بالا بودن هزینه‌ی نظارت و ارزیابی در زمینه‌ی ارایه‌ی وام‌های خُرد، چالش وثیقه و احتمال بالای نکولی که برای فقرا وجود دارد، بانک‌ها و مؤسسات مالی معمولاً از ارایه‌ی وام‌های خُرد به افراد مذکور خودداری می‌کنند.
حذف وثیقه ملکی از وام‌های اعطایی خرد
بیشتر وام‌دهندگان رسمی در برابر پرداخت وام، وثیقه می‌خواهند که فقیران و افراد کم‌درآمد یا آن را نداشته یا توان از دست دادن وثیقه را ندارند. در حال حاضر بانک‌های فعال در کشور و همچنین صندوق‌های قرض‌الحسنه از دو شیوه برای تضمین بازگشت وجوهی که براساس عقود مختلف در اختیار افراد قرار می‌دهند، استفاده می‌کنند.
یکی دریافت وثایق معتبر و دیگری درخواست ضامن، اما در مؤسسه‌ی تأمین مالی خُرد مبتنی بر وقف پول (و به طور کلّی تأمین مالی خُرد وقفی)، براساس ماهیتی که دارد، ایده‌ی وثیقه‌ی گروهی می‌تواند جایگزین موارد دیگر شود.
به این نحو که از افراد هیچ گونه درخواست وثیقه و یا ضامنی نمی‌شود، اما در مقابل لازم است هر فرد تلاش کند تا عضو یک گروه شده و از این طریق تسهیلات دریافت کند.
به جرأت می‌توان گفت ایده‌ی وثیقه‌ی گروهی، بهترین ویژگی مؤسسات تأمین مالی خُرد می‌باشد که حتّی در سطح بین‌المللی موفقیت خود را در تضمین بازپرداخت منابع اثبات نموده است .
این شیوه نوآوری بانک گرامین (و یا به طور کلی تأمین مالی خُرد) در وثیقه کردن دارایی «دسترسی به وام در آینده» می‌باشد به این مفهوم که عدم پرداخت اقساط وام از سوی یک وام‌گیرنده موجب عدم دسترسی همه‌ی اعضاء گروه به وام می‌شود. همانطور که جلوتر اشاره شد، تأمین مالی خُرد اسلامی در سریلانکا نیز توانسته بر دغدغه‌ی ارایه‌ی وثیقه یا ضامن غلبه کند.
ابتدا تأمین مالی خُرد از طریق عقود مبادله‌ای (که نرخ بازدهی ثابتی دارند) ارایه می‌شود و پس از آن و در صورتی که گروه دریافت‌کننده تأمین مالی خُرد در مرحله‌ی اول موفق به اثبات توانمندی خود در جهت استفاده صحیح از منابع و همچنین تعهد خود در زمینه باز پرداخت وام دریافتی گردید، آن گاه مؤسسه‌ی مذکور وارد مرحله‌ی دوم پروژه شده و وام‌های مشارکتی در اختیار این گروه موفق قرار می‌گیرد.
جمع‌آوری و استفاده‌ی بهینه از منابع خرد و مشارکت بیشتر افراد در سنت حسنه‌ی وقف
غالباً وقف اموالی مانند زمین، مسکن و غیره مرسوم است. ولی بسیاری از افراد در جوامع اسلامی هستند که تمایل به مشارکت در این امر خدا پسندانه را دارند ولی از توان مالی بالایی برخوردار نیستند که بخواهند زمین یا ساختمانی را وقف امور خیر نمایند.
ولی با وقف مبلغی مثلاً معادل 10 هزار تومان تا مقادیر بسیار زیاد و نامحدود، امکان مشارکت مردمی در امر وقف بسیار بیشتر شده، ضمن این که مبلغ سرمایه جمع‌آوری شده می تواند در طول زمان افزایش یابد و کمک‌های بیشتری برای ذی‌نفعان فراهم نماید.
پرداخت تسهیلات به زنان سرپرست خانوار و تقویت اشتغال
به عنوان مثال اگر یکی از اهداف صندوق یا بانک وقف پول، دادن پول وقف شده به صورت وام بدون بهره با توجه به شرایط خاص فرد وام‌گیرنده باشد، این اقدام می‌تواند به روان‌سازی فرآیند گسترش مشاغل کمک کند، ضمن این که عدم وجود نرخ بهره در این نوع استقراض می‌تواند فشارهای تورمی را کاهش دهد و قالب اسلامی را در اعطای اعتبارات دارا باشد.
در تمامی جوامع همیشه افرادی وجود دارند که سرمایه‌ی فکری لازم برای راه انداختن و تأسیس یک صنعت یا یک بنگاه اقتصادی را دارند و می‌توانند کارآفرین باشند و چندین نفر را به کار بگمارند، اما به دلیل نبود سرمایه و پشتوانه‌ی مالی نمی‌توانند این سرمایه‌ی فکری را به نتیجه برسانند و در نتیجه از کسب درآمد محروم می‌شوند.
در دریافت وام از بانک‌های خصوصی و دولتی مشاهده می‌شود که توانایی بازپرداخت وام را توسط وام گیرنده مورد بررسی قرار می‌دهند و افرادی که توان مالی کمتری دارند معمولاً از دریافت وام محروم می‌شوند.
بازپرداخت اقساط وام طبق شرایط بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری ممکن است متقاضی وام را تحت فشار قرار دهد که در نهایت یا بانک از دادن تسهیلات خودداری می کند یا فرد به علت ناتوان دیدن خود در پرداخت اقساط از دریافت وام خودداری می‌کند.
بنابراین در کشورهای کمتر توسعه یافته، تأمین خدمات مالی و بهره‌مندی از تسهیلات و اعتبارات بانکی برای دهک‌های پایین درآمدی به دلیل وجود نرخ‌های بهره بالا و مطالبه‌ی وثایق سنگین از طرف بانک‌ها و مؤسسات اعتباری بسیار مشکل و خارج از دسترس می‌باشد.
وقف پول می‌تواند در دسترسی این گونه افراد به اعتبارات خُرد نقش به‌سزایی داشته باشد ضمن این که قالب و عملکرد اسلامی را نیز به همراه دارد.
کاهش فقر در جامعه
در فرهنگ دینی اسلامی، پدیده وقف درست در مقابل فقر قرار دارد به عبارت دیگر فلسفه‌ی وجودی فرهنگ وقف، فقرزدایی جامعه است و با گسترش فرهنگ وقف به یقین می‌توان گفت که میزان فقر و محرومیت در جامعه کاهش می‌یابد.
در واقع وقف همانگونه که تبیین شده یکی از راه‌های کنترل تراکم ثروت محسوب می‌شود. سرمایه‌ی پولی وقفی جمع شده از طریق برنامه‌ی «سند رسمی وقف پول» می‌تواند به حوزه‌های مرتبط با توسعه‌ی اجتماعی (به عنوان مثال کشاورزی، آموزش، بهداشت و امور زیربنایی)، برنامه‌های کاهش فقر شهری و توسعه‌ی سایر خدمات عمومی اختصاص یابد.
در بعضی از کشورها مدیریت صندوق وقفی به طور موثری فقر را کاهش داده و رفاه مردم را از طریق برنامه‌های اضافی برای آموزش و بهداشت، مسکن ارزان، برنامه‌های توسعه‌ی امکانات عمومی و از این قبیل، افزایش داده است. هرچه سرمایه وقف شده‌ی بیشتری برای تأمین مالی های کسب‌وکارهای خُرد تخصیص یابد، فقر با سرعت بیشتری کاهش می‌یابد.
دسترسی خانواده‌های کم‌درآمد و فقیر به وام‌های کوچک این امکان را فراهم می‌کند که این خانواده‌ها بتوانند در برابر موانع و مشکلات غیرمنتظره‌ی اقتصادی- اجتماعی از خود محافظت بکنند و سطح زندگی کنونی خویش را بهبود بخشند و برای تغذیه، مسکن، بهداشت و آموزش فرزندانشان سرمایه‌گذاری نمایند.
بنابراین تأمین منابع مالی خُرد به شکل وقف پول برای فقرا و نیازمندان نه تنها صدقه نیست، بلکه روشی برای تأمین و گسترش همان حقوق و خدمات برای خانوارهای کم‌درآمدی است که بسیاری از مردم جهان به طور معمول از آن حقوق برخوردار می‌باشند.
از این رو، در یک نمای کلی می‌توان عملکرد و اثر بالقوه ی وقف پول بر کاهش فقر را در قالب نموداری به همراه اثر متقابل هر بخش بر بخش دیگر به تصویر کشید: این نمودار در متن مجله‌ی وقف میراث جاویدان آمده است. در نمودار مذکور نشان داده شده که پروژه‌های کاهش فقر می‌تواند توسط وقف نقدی تأمین مالی گردد.
این پروژه‌ها را می توان در یک قالب و دسته‌بندی دیگر بدین صورت تبیین کرد:
پروژه‌های تولیدی و اشتغال
کشورهای فقیر نرخ بیکاری بالایی را تجربه می‌کنند. پروژه‌های خُرد مثل صنایع دستی و روستایی، درآمد و اشتغال را برای گروه هدف در منطقه بالا می‌برد.
امکانات آموزشی
امکانات آموزشی می‌تواند آموزش مورد نیاز را برای جامعه‌ی بی‌سواد یک کشور فراهم کند و باعث توسعه‌ی منابع انسانی جامعه گردد و از این طریق فقر در جامعه کاهش یابد.
امکانات بهداشتی
یک نیاز مبرم برای امکانات بهداشتی در کشورهایی که از لحاظ منابع فقیر هستند وجود دارد. عدم دسترسی به خدمات دارویی برای اکثریت جامعه، فقرسلامتی، بهره وری پایین، درآمد پایین را نتیجه می‌دهد.
امکانات مهیا شده توسط بخش عمومی در مناطق شهری متمرکز شده در حالی که اکثریت جمعیت در مناطق روستایی زندگی می‌کنند که از امکانات دارویی مناسب محروم هستند.
زیر ساخت های فیزیکی وتأسیسات رفاهی
کاهش فقر و توسعه‌ی اقتصادی نیاز به امکانات فیزیکی و تأسیسات رفاهی دارد. دسترسی به جاده، سدهای آبیاری، ابزارهای کنترل سیل و امکانات رفاهی برای برنامه‌ی توسعه در کشورهای با درآمد پایین و در حال توسعه ضروری هستند.
نتیجه‌گیری
در این تحقیق اهمیت و جایگاه اعتبارات خُرد بر اساس تجربه‌ی ایران و سایر کشورها مشاهده شد. از طرفی مشخص شد که مفهوم اعتبارات خُرد و وقف، هر دو، قشر فقیر و کم درآمد جامعه را هدف قرار می‌دهند.
مشکلات دسترسی افراد فقیر به اعتبارات مرسوم از یک سو و الزام برقراری تأمین مالی بر اساس شریعت اسلام، تلاش برای ارایه‌ی سیستمی مناسب در جهت تأمین مالی را می‌طلبد که در این مقاله وقف پول به عنوان یک ابزار نوین اسلامی در زمینه‌ی اعتبارات خُرد مورد بررسی قرار گرفت.
وقف پول موافقان و مخالفانی دارد و دلایل متنوعی در این زمینه از طرف فقهای شیعه و سنی ارایه شده است. ولی در مجموع می‌توان بیان کرد که وقف پول جایز می‌باشد؛ زیرا اولاً تعریف مُصطلح وقف که حبس اصل و رهاکردن منفعت باشد؛ دلیل فقهی معتبر ندارد.
لذا ادله‌ی مطرح شده دربطلان وقف (شرط باقی ماندن اصل پول در اثر انتفاع) پشتوانه‌ی قوی ندارد. ثانیاً برفرض صحیح بودن تعریف اصطلاحی؛ با توجه به ماهیت اعتباری پول جدید؛ به‌کارگیری پول وقفی ازبین رفتن اصل مال موقوفه نمی باشد؛ بلکه به‌کارگیری آن همان استفاده کردن از منافع مال موقوفه است؛ درحالی که عین آن باقی است.
از این رو می‌توان انتظار داشت که وقف پول را می‌توان اجرایی کرد و در قالب اعتبارات خُرد به اقشار فقیر و کم درآمد جامعه ارایه کرد و از این طریق گام موثری در جهت کاهش مشکلات اقتصادی- اجتماعی گروه‌های کم‌درآمد در جامعه برداشت.
از این رو با توجه به نیازهای جامعه باید مسایل فقهی مربوط به وقف مورد بازنگری جدی قرار گیرد و راهکارهای جدید ارایه شود؛ چراکه با توجه به شرایط جوامع کنونی، ارایه‌ی شیوه‌های جدیدی از وقف مانند وقف پول ضروری می‌نماید.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "وقف پول در نقش اعتبارات خُرد به عنوان ابزار مالی نوین اسلامی و پیامدهای بالقوه آن"؛ نوشته "تقی ابراهیمی سالاری " و "سید مهدی نریمانی زمان آبادی" و "سید محمد سید حسینی" است که در همایش خیر ماندگار شرکت کرده است.
لینک مقاله در خیر ماندگار
دیدگاه خود را بنویسید