نقش موقوفات در پایداری زندگی اجتماعی در شهر آمل

شهر آمل از شهرهای مهم استان مازندران است که در گذشته به دروازه ی طبرستان معروف بود. توانمندی اقتصاد تجاری و تولیدی شهر سبب گردید تا داد و ستد در آن رونق یافته و بازار شهر به عنوان مرکز فعالیت‌های اقتصادی و داد‌و‌ستدی از رشد کالبدی و اهمیت‌ کارکردی بسیاری برخوردار گردد. 

بازار آمل  به همراه عناصر کالبدی آن بازار سرپوشیده‌ی شمال کشور است که کارکردهای خاص بازارهای ایرانی را دربرداشته است. از جمله عناصر کالبدی مهم شهر که در بازار ظاهر شده، عناصر اقتصادی(راسته، تیمچه، سرا و کاروانسرا) عناصر مذهبی(مساجد، تکایا و امام زاده) عناصر ارتباطی(دروازه، پل، میدان و گذر) عناصر خدماتی(‌حمام، آب انبار، قهوه خانه و نانوایی) قابل ذکر است.

سازمان فضایی شهر آمل در دورهُ ساسانی، شارستان، بازار، برج و بارو، دروازهُ شهر و سواد بود که به نظر می رسد بعد از اسلام نیز اسلام نیز تداوم یافت و مسجد جامع به ساخت شهر افزوده شد. در عصر صفوی شهر آمل رونق یافت و اقدامات زیادی در جهت توسعهُ شهر انجام شد. اما در دورهُ قاجار چندان رشدی نداشت. 

آتش سوزی بازار آمل

عصر روز شنبه یازدهم حمل سال 1335 ق، آتش‌سوزی مهیبی در شهر روی داد که منشأ آن، یک دکان آهنگری بود. شدت باد، آتش را مشتعل و شروع به سوختن خانه و بازار می‌کند. از 530 دکان واقع در بازار آمل 470 باب و اصل راستة بازار  که در دو طرف پل هراز واقع بود به طور کامل سوخت و از چهار هزار خانه، دکاکین و کاروانسرا، سیصد خانه باقی ماند و دویست هزار بار برنج و مقدار زیادی از آذوقة شهر از بین رفت.

چهار مسجد از جمله مسجد جامع با یک مدرسه سوخت و اموال بسیاری از تاجران و کسبه‌ها در این آتش‌سوزی از بین رفت و از نفوس نیز جمعی از زن و مرد در آتش سوختند و ده هزار نفر آواره شدند. درواقع از شش دانگ آمل یک دانگ آن سالم ماند. به دنبال این حادثه، مردم شهر آمل در تنگدستی بسیاری به سر بردند تا جایی که، برخی از طایفه‌های آمل، نامه‌هایی برای هیئت دولت نوشتند و خواستار کمک به حریق‌زدگان، به‌ویژه تاجران و پیشه‌وران شدند. 

به دستور احمد شاه قاجار در 24 جمادی‌الاولی، کمیسیون اعانه‌ای برای استمداد از مردم کشور برای یاری رسانیدن به آسیب‌دیدگان آمل تشکیل شد. برآورد خسارات اولیة این آتش‌سوزی 189686 تومان بوده است. وزارت معارف و اوقاف از مدیر‌ان مدارس دخترانه کشور دعوت کرد تا هر کدام، در حد امکان با تهیه نمودن نمونه‌های خوب و مرغوب از انواع دست‌رنج، (دوزندگی و بافندگی) به‌عنوان کار مدارس دختران، به وزارت معارف ارسال، تا در ایام نمایش‌های خیریه (که در عمارت بهارستان برگزار می‌شد) به‌معرض فروش گذاشته شود و عایدات آن به‌عنوان اعانه، به مردم آمل تسلیم کمیسیون مخصوص شود.

این حادثه بزرگ نه تنها سراسر ایران بلکه خارج از ایران را متأثر کرد. عده‌ای از تاجران در مدرسة اتحاد ایرانیان در بادکوبه، در تاریخ 3 رجب به منظور جمع آوری اعانه برای حریق زدگان حاضر شدند و مبلغ سه هزار و پانصد منات جمع آوری کردند و به کمیسیون اعانهُ حریق زدگان آمل تحویل دادند. 

کشور آذربایجان نیز در تاریخ 24 آگوست 1917 مبالغی را توسط بانک وولژسکی کامسکی به منظور اعانه برای حریق زدگان آمل به ایران تقدیم کرد.

تجارت‌خانه طومانیانس مبلغ 50 هزار منات برای اعانه به متضرران این حریق فرستاد و آمادگی خود را با ترجمة روزنامه اچیق‌سوز و ارسال وجه اعانه دیگران به شهر آمل اعلام کرده بود. زمان و منشأ دقیق این حادثه به صورت‌ گوناگون گزارش شده‌است ازاین روی می‌توان گفت: 

اساس حریق به طور دقیق مشخص نیست و علت گسترش آتش را شدت وزش باد دانست.

برای مطالعه:

جایگاه وقف علمی در توسعه انسانی

موقوفات و رقبات شهر آمل

قدمت و ویژگی‌های اجتماعی شهر آمل سبب شده‌است تا بسیاری از مؤسسات دینی و اقتصادی شهر (بازار) وقف باشد. صورت واقفان، موقوفات، رقبات و موارد مصرف به شرح زیر است:

مساجد

• مسجد جامع
• مسجد آقاعباس
• مسجد هاشمی (شاهاندشت محله)
• مسجد حاج‌علی‌کوچک(پایین بازار)
• مسجد سبزه‌میدان 
• مسجد امام‌حسن عسگری (ع) (پایین بازار) (مساجد محله یا محلات بازار)
• مسجد ایرائی (ایرائی‌راسته)
• مسجد صاحب‌الزمان (عج) (ایرائی‌راسته)
• مسجد نیاکی(نیاکی‌محله) 
• مسجد حاجی گشتاسبی

تکایا

• تکیة مشائی(مشائی‌محله)
• تکیة آملی(پایین‌بازار)
• تکیة میربزرگ(سبزه‌میدان)(از تکایای محلات بازار)
• تکیة آملی(چاکسر)
• تکیة ایرائی(ایرائی‌راسته)
• تکیه نیاکی(نیاکی‌محله)
• تکیه‌قادی(قادی‌ محله محدودة بازار)
• تکیة اسکی(خیابان فرهنگ)
• تکیة کاسمده(لیتکوه)
• تکیة گرچک نوایی(گرچک)
• تکیة قریة نوا(لاریجان)
• تکیة قریة درمه‌کلا(لیتکوه)
• تکیة زارنده(لیتکوه)
• تکیة هارون‌کلا(دشت‌سر) 
• تکیة بهروستاقی‌ها(بهروستاق)

امام‌زاده ها

• امام‌زاده قاسم، 
• امام‌زاده ابراهیم و حیدر و امام‌زاده تقی (علیهم السلام)

بقعه

• بی‌بی‌رقیه

حمام

• حمام‌آقاعباس
• حمام نیاکی
• حمام چاکسر 
• حمام لوط لاریجان

واقفان

• حاج اسماعیل آملی
• حاج قلی و آقا محمد و غیره (اهالی پایین بازار)
• اهالی محلة چاکسر
• حاج‌علی ثانی و غیره (طایفة مشائی)
• حاج‌علی ارباب(طایفة اسکی)
• خیرالنساء و غیره( طایفة قادی)  
• اسدالله لیتکوهی و محمد (طایفة لیتکوه) 
• میرزا مهدی نوائی(طایفة گرچک)
• حسینعلی و نرجس خاتون( طایفة نوایی)
• میرزا دیلارستاقی(طایفة درمه کلا)
• آخوند ملامحمد( طایفة زارنده)
• طایفة نیاکی( منوچهر فرزانه و غیره) 
• طایفة هارون‌کلا و طایفة بهروستاق
• حاج میرهدایت و سید جلیل و غیره( طایفة شاهاندشتی)
• طایفة ایرائی
• رضا صالحی
• ابوالحسن ارباب و نائیج‌آباد
• حاجی‌گشتاسب و غیره
• آقاغلامرضا و غیره
• شریعتمدار و غیره
• آقاعباس و غیره 
• حاج‌علی کوچک و...

موقوفه

• دکاکین
• اراضی(مزارع و مراتع)
• خانه
• حیاط و قریه(هارون‌کلا، پولکیا‌ده ، اسپایی‌کلا و ‌موقوفات قریة کهنه‌دان)
• محصولاتی چون مرکبات حیاط مسجد و...

موارد مصرف

• تعمیرات و روشنایی
• خادم
• فرش طلاب
• عزاداری(مساجد)
• عزاداری و اطعام(تکایا)
• عزاداری
• تعمیرات و روشنایی(امام‌زاده‌ها)
• تعمیرات حمام و عزاداری در تکیه(حمام‌ها)

حیات مجدد موقوفات در شهر آمل

بازار در گذشته مرکز شهر به شمار می‌رفت و با توجه به این‌که مهم‌ترین رقبه شهر آمل به همراه بسیاری از موقوفات در بازار آن قرار داشته در آتش‌سوزی سال 1335 قمری از بین رفت.
ازین روی اسناد مربوط به این آتش‌سوزی بزرگ مورد بازنویسی قرار گرفته تا مشخص گردد این حادثه مهیب تا چه اندازه در دگرگونی ریخت شهر و بازار آن نقش داشته‌ و شهر بعد ازین آتش‌سوزی تا چه زمانی دوران رکود را پشت‌سر گذاشت. و موقوفات چه نقشی در برپایی مجدد این شهر داشته‌ است.

بازنویسی رونوشت اخبارنامه و صورت موقوفات مسجد و مدرسة آقاعباس

چون سنة ماضیه سال 1335 اکثر از مساجد و ابنیه آمل طعمه حریق گردید، به آنچه تاریخ نظیرش را نشان نداد، من جمله مسجد مرحوم آقاعباس طعمه حریق بدبخت شده، چون مسجد مزبور بلده طیبه آمل، یکی از بنای قدیم به شمار می‌رود و مختصر موقوفانی که متعلق به مسجد مزبور است، وقفنامجات در دست و موجود نیست.

علیهذا محض رضای اداره محترم اوقاف آمل، این مختصر ترتیب داده شد که موقوفات مسجد مزبور، در ذیل درج شده، هم ادارة محترم اوقاف ثبت نماید و نیز اینورقه به تمبر و مهر و امضاء اداره رسیده، در نزد متولی مسجد مسطور ضبط باشد که در هیچ عصر، کسی نتواند املاک موقوفة مزبور را طمع نمایند و یا ادعای ملکیت نمایند و به واسطه ترتیب فوق‌الذکر در هر عصر موقوفات مزبور حیف و میل نخواهد شد و موقوفات از قرار ذیل است که هریک باسم توضیح داده میشود. 

مستدعی است که دکان مسکونی کربلایی غلام آملی، واقع در پیش تکیه مشایی، دکان آقا ابوالحسن مرحوم حاج سید غلامعلی نیاکی، دکان مسکونی مشهدیعلی متصل به مسجد مزبور، یکباب دکان سلمانی متصل بدرب مسجد که فعلاً مخروبه میباشد.

یکباب دکان مسکونی استاد ابراهیم متصل به دکان سلمانی مزبور، یکباب دکان مسکونی استاد عبدالعظیم واقع در چهار سوق، یکباب دکان مشهدیعلی اصغر آهنگر، یکباب دکان مسکونی مشهدی علی اکبر امیر دودانکی، مرتع کنک واقع در دهلارستاق یک تالار، خورتاب سرا واقع در دنیلارستاق یک تالار باج به متولی بدهند، مزرع و مرتع واقع در پایین بلده آمل قریه قرق ششدانکی، مرتع واقع در کدوک فی محل قشلاقی موسوم است به وفقیات، قریه نوسا 3 سال سه تومان می دهند، 3 سال نیم سالی چهار تومان می دهند.

مستدعی است که حضرات حجج اسلام و نوّاب امام - علیه‌السلام- ذیل اینورقه را مرقوم و مختوم فرمایند تا موقوفات مزبور، در هیچ عصر و قرن حیف و میلی نشود. بتاریخ دویم شهر رجب‌المرجب 1336. توضیح آنکه موقوفات مندرجه در اینورقه، فعلا در تصرف وقف است و متولی فعلی مسجد مزبور، جناب مستطابی شیخ ابوالحسن پسر آخوند ملاعلی جان دنیلارستاقی لاریجانی است به تاریخ فوق. 

حاشیة بالا وسط: تاریخ 5 برج ثور 1336.در دفتر اوقاف آمل ثبت شد. امین اوقاف آمل (ادارة اوقاف آمل) 

حاشیة بالا چپ: بلی در وقف بودن املاک و دکاکین و به عمل کردن و متولی بودن جناب مستطاب ملا ابوالحسن، شبهه ندارد (حسین ابن) 

حاشیة بالا چپ: در وقف بودن املاک و دکاکین مسطور به متن و عمل کردن بوقف و متولی بودن ملا ابوالحسن لاریجانی دهلارسانی ضبط است. مهر: ابوالحسن 

حاشیة حاشیة بالا راست: ثبت دفتر وقفنامجات آمل، عبدالحسین آسوری، محل مهر (اداره اوقاف آمل)

حاشیهُ وسط راست: مقابله، صحیح است. 

بالا چپ: بلی این از جمله معلومات بدانچه در ورقه درج شد، شبهه ندارد (محمد باقر) 

حاشیة پایین وسط: سواد مطابق اصل است که اصل آن نزد اینجانب شیخ ابوالحسن دلارستانی ضبط است

حاشیة پایین چپ: بسم الله الرحمن الرحیم کَوْنُ الْاَعْیان مَوْقُوفَةٌ عَلی‌الْمَسْجِدِ الْمَزْبُورْ وَ کَوْنُ الجِناب شیخ ابوالحسن بِتَوْلِیت لَهُ تَماماً بِدایتها ثوب و لا یفار تَمارین الرّیبْ و اَنَا الْاَحْقَر ( اللهم صلی علی محمد و آل محمد) 

حاشیة پایین راست: بسم اله تعالی، از ضروریات است که املاک از موقوفات مسجد آقاعباس و مدارس است در بلده آمل که فعلاً مخروبه میباشد و در ید متولی مذکور میباشد او شیخ ابوالحسن ابن آخوند ملا علی‌خان فی عشر شهر رجب المرجب و انا الاحقر. مهر: (عبده احد)

اسناد استنساخ شده مربوط به آتش‌سوزی سال 1335 قمری

سند شماره 1

گزارش نصرالسلطان، حاکم آمل از جریان آتش‌سوزی شهر آمل و خسارات وارده به بازار این شهر، مورخ 16 جمادی الثانی 1335 ق  [نشان شیر ، خورشید و تاج]

حکومت مازندران

سواد: سواد رقعة نصر‌السلطان حاکم آمل مورخه : 16 جمادی الثانی 1335 نمره 14 

قصة پرغصة حریق آمل را به شرح مراسله حاجی مهدی‌خان سلطان، از بارفروش معروض و این‌که محض تکمیل استحضار خاطر مبارک به عرض می‌رساند که عصر روز شنبه یازدهم حمل، یک دکان آهنگری در آمل آتش گرفته بود در موقعی که باد در کمال شدت می‌وزیده، آتش مشتعل می‌شود و از طرفی که باد بوده، شروع به سوختن خانه‌ها و بازار می‌کند و به طوری باد آتش را دامان می‌زده که از ابتدای حریق تا انتهای آن دو ساعت و نیم طول کشید و به هیچ وجه مهلت جلوگیری نداد. 

آن‌چه مسلم است از پانصد و سی دکان و مغازه و غیره که در بازار آمل دایر بود، چهارصد و هفتاد باب آن سوخته است و قریب پنجاه شصت دکان‌های محقر که در سر محلات آن قسمت شهر- که سوخته و عقب باد بوده‌اند نسوخته، باقی به کلی سوخته اند که اصل راستة بازار آمل که در دو طرف پل رودخانه اراز واقع است یک منظره هولناکی شده است. 

و از خانه‌های شهر هم، آن‌چه در هرون محله واقع و آن طرف پل و خارج از شهر بوده، تمام سوخته‌ اند جز خانه آقا میرزا محمد باقر مجتهد و هفت‌هشت خانه هیچ باقی نمانده و قریب یکصد و بیست خانه سوخته است. آن‌چه در این طرف پل و داخل شهر است عمدتاً محلة مشایی‌ها سوخته، که تقریباً پنجاه شصت خانه سوخته است.

مال‌التجاره و اثاث به قدری که دست رسی داشته‌اند خارج کرده را آتش مهلتی نداده و سوخته است. تلفات نفوس هم کم از ده پانزده نفر زن و بچه نبوده است. چهار مسجد که من جمله مسجد جامع و از بناهای بزرگ آمل بوده با یک مدرسه سوخته است. 

هرون محله را که احتمال نمی‌دهند صاحبان آن قادر بشوند مجدداً بسازند و آباد نمایند ولی دکاکین و خانه‌های داخل شهر را هر کدام صاحبانش استطاعتی دارند مشغول ساختن شده و چاکر هم مشغول تشویق آن‌ها در ساختن هستم. 

خیلی مردم آه و ناله دارند و تقاضای اعانه عمدتاً از دولت می‌نمایند. گذشته از ضعفا که هستی آن‌ها رفته، خیلی از تجار و کسبه هم هستند که می‌گویند از بیست هزار تومان تا هزار و کمتر مال آن‌ها سوخته و بکلی محتاج و پریشان شده‌اند. 

این است خلاصه حریق آمل با این حال اهالی، معلوم است که از چه قرار است و ترتیب حکومت چاکر هم این ایام معین است تا بعد چه پیش آمد و چگونه اصلاح کار این مردم بشود. چاکر نصر‌السلطان، سواد مطابق اصل است.

سند شماره 2

گزارش تلگرافی آتش‌سوزی آمل به آقای حاجی ملک‌التجار، مورخ 3 حمل 1335 ق  [نشان شیر ، خورشید و تاج]

وزارت داخله سواد تلگراف از بار فروش مورخه 3 حمل 1335 نمرة 221 جنب قیصریه حضرت آقای حاجی ملک‌التجار تمامی آمل از خانه و بازار سوخته است و دیگر زندگی از کلیه آمل باقی نیست. تلگرافی حضرات اشراف کردند، البته اقدام فرمائید. 

سند شماره 3

تلگراف امیر مکرم محمد لاریجانی به حاجی ملک‌التجار مازندرانی، در مورد آتش‌سوزی شهر آمل، به تاریخ سیزدة حمل 1335ق [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

وزارت داخله تلگراف امیر مکرم مورخه : 13 حمل 1335ق 330 جنب قیصریه آقای حاجی‌ملک‌التجار مازندرانی و فرزند عظیم‌الملک اگرچه هر قدر تلگراف می‌کنم جوابی نمی‌دهید شهر آمل آتش گرفته است. از تمام شهر اگر یک قسمت باقی مانده باشد آن هم نصف خراب ، نصف آباد است، چندین مرد، زن، بچه سوخته و تلف شده‌اند. 

از دم پل منزل آقا‌محمد باقر و کلیة آن صفحه الی هارون‌محله، چهار خانه باقی مانده[است]. از اول امام‌زاده ابراهیم الی دم اجود آینه، دم پل، بکلی بکلی سوخته است. تصریحاً می‌نویسم در کلیة آمل فقط یک خانه، شخص ملک‌زاده اجود آینه اعظام‌الدوله اسپائی باقی مانده، بقیة شهر بکلی سوخته و منهدم شده[است]. اصلاً معلوم نیست کلیة شهر آمل در چه نقطه واقع بود. 

ده هزار نفوس بیابانی شد. بکلی آذوقه ندارند، محتاج شام شب هستند، هنوز هم می‌سوزد و معلوم نیست که چه اشخاص تلف شدند. لازم است شما و عظیم‌الملک به فوریت حرکت کنید. ببینم چه باید کرد. برای معیشت کلیة خلق چیست. به سایر لاریجانی که در تهران هستند، اطلاع بدهید. فوری فوری حرکت کنید. حرکت نمودنتان را هم تلگرافاً اطلاع بدهید.

سند شماره 4

گزارش تلگرافی آتش‌سوزی آمل به وزارت داخله، به تاریخ شانزدهم حمل 1335 ق [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

مقام منیع وزارت جلیلة داخله، آتش گرفتن، اول بلای آسمانی بود. از چهار هزار خانه، دکاکین، کاروانسرا، مغازه، سی‌صد خانه باقی مانده است. اجناس خارجة داخله اسب، قاطر، گاو، الاغ، دویست هزار بار برنج، دوازده نفر ایشان سوخته اند تا بعد چه عدّه از زیر خاک بیرون بیاید. 

از شش‌دانگ آمل یک‌دانگ سالم مانده، اول یک خانه آتش گرفته، شدت باد همه را آتش زده است.  امضا: الدوله، 

حاشیة وسط پایین: ادارة شمال به حکومت مازندران تلگراف شود در خصوص حریق تأثر آمل. لازم است تحقیقات عمیق بفرمائید که این حریق غیر عمد و از سوء اتفاق و حوادث یا عمدی بوده است چنانچه در اینجا اخیر، بیشتر شایع است. نتیجة تحقیقات عمیقه را اطلاع بعلاوه لازم است هر‌چه زودتر معلوم دارید که ترمیم این پیشامد چگونه و به چه وسایل مقدور است به مجلس اعانه.

بیشتر بخوانید:

تأثیر زرتشتیان و خیریه‌های زرتشتی در توسعه فرهنگ نیکوکاری

سند شماره 5

اقدام کارگذاری مهام خارجة مازندران، جهت درخواست اعانه برای حریق‌زدگان آمل از وزارت امور خارجه، مورخ 14 جمادی‌الثانی 1335 ق [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

مقام منیع وزارت جلیله امور خارجه، دامت شوکته از قرار تحقیقاتی که به عمل آمده، سه شنبه، هفتم شهر جاری در آمل، حریق فوق‌العاده‌ای روی داده است. 

تقریباً در شش قسمت شهر، فقط یکی از قسمت از حریق محفوظ مانده و بقیة سوخته است. حتی مقدار  آذوقة شهر از برنج و غیر حتی انبارها برای حمل نمودن به تهران در آنجا بوده، تماماً آتش گرفته اند. جمعی از اهالی، از زن و مرد نیز سوخته‌اند. اگرچه کاملاً اساس حریق معلوم نبود ولی بیشتر ادامة آتش‌سوزی به واسطة آن بود که باد هم بشدت می‌وزیده است. 

فعلاً حالت و روحیة آمل و حریق‌زدگان آنجا خیلی باعث رقت گردید. در این صورت معلوم است اهالی بیچارة آنجا در عین عسرت و تنگدستی و قحطی می‌باشند. علی‌هذا به موقع و است. هیئت محترم دولتی، اقدامی برای رفاهیت مالی حریق‌زدگان آمل و اهالی بیچاره آنجا فرموده، امر و مقرر فرمایند ترتیبی اعانه برای اهالی آمل داده که تا اندازه‌ای به حال اهالی فقر و بی‌بضاعت حریق‌زده آنجا کمک شده باشد تا در تنگدستی و عسرت یابند. دیگر شرط به امر مبارک است.

سند شماره 6

درخواست اعانه برای حریق‌زدگان آمل از جانب طایفة اسکی

عرض و استدعای این قلیل بیچارگان، حریق زدگان رنجبران بی‌خانمان اهل آمل از طایفة اسکی به حضور حضرت بندگان آقای سید‌العلما، مدیر مبارکه اقدسیه، آن است که، چنانچه به سمع مبارک بندگان عالی و جمیع مسلمان و وطن‌خواهان رسید. کار بر این بیچارگان بی‌خانمان به قدری سخت است که ما فوق آن متصور نیست. 

از یک طرف نداشتن معونه و نداشتن منزل و مأوا چنین مرغان بی‌پر و بال بی‌آشیانه و لانه و بعضی از روی اضطرار در زیر جدارهای سوخته که احتمال خطر کلی دارد چنانچه بعضی از جدارها خراب شده اند. اطفال چندی مغز سر پراکنده و بعضی در شرف موتند. 

لذا عرض این بیچارگان به حضور مبارک بندگان عالی آن است که از طرف اولیای محترم دولت و ملت، اعانه از برای این حریق‌زدگان بی‌خانمان فرستاده می‌شود چون شخص حضرت مستطاب بندگان عالی را امین باد یافت و بی‌غرض می‌دانیم. اعانه این حقیر خانمان سوخته به شما رسید و شما از روی تخمین این مرحمت بیچارگان لطف فرمائید.

تخمین خسارات وارد شده

سند شماره 7

گزارش تلگرافی در مورد علت آتش‌سوزی شهر آمل به وزارت داخله و تشکیل کمیسیونی برای باز کردن دفتر اعانه در ساری و هم‌کاری تجارت‌خانة طومانیانس در این خصوص، مورخ 21 حمل 1335 ق [ نشان شیر ، خورشید و تاج] 

راپورت حریق آمل را دیروز مختصراً عرض کرده‌ و دستور داده‌ام عمیقاً تحقیقات نمایند که، منشأ قضا و قدر بوده یا دست تحریک هم داخل بوده‌است و کمیسیونی در آمل مُبین کنند که صورت خسارات و خسارت‌زده‌گان و مخارج مرمت کلیة شهر و دکاکین و مساجد به چه صورت است. 

و اشخاصی که تمکین دارند که بسازند و فقرا غیر متمکن هم را به حکومت بفرستد و در ساری هم کمیسیونی مُبین خواهد شد که دفتر اعانه باز نموده و هشت نفر از محترمین خیر طهران هم افتخاراً بعضویت این کمیسیون حضور دارند بدیهی است قبول خواهند فرمود که با تحویل‌داری و نظارت در خرج تجارت‌خانة محترم طومانیانس و نمایندگی آقای حاجی ملک‌التجار آملی که طرف وثوق تجارت‌خانه وجه اعانه از هر بلایی به تجارت‌خانه تحویل و از دولت عِلِیه مبذل، مرحمت و کمکی خواهند فرمود.

حاشیة وسط بالا: اداره شمال در جواب معتمد‌الدوله، تلگراف بشود که مسئله حریق آمل و حریق‌زدگان یک آفت و بلای بزرگی است که فراموش نمی‌شود یا این مسئله را از نظر دور کرد. مخصوصاً ذات اقدس همایونی و هیأت دولت، نظریات عطوفانه در این موضوع دارند که کمیسیونی در مرکز متقدس، از تمام ولایات ایران دفتر اعانه باز خواهد شد که بر طبق صحیحه که وجه اعانه برای آن‌ها جمع شود. 

یک شبه از آن کمیسیون هم مامور این می‌شود که به مراتب این کار یعنی موضوع اصلی این حریق و ضرر و خسارات اهالی را به دقت کرده، راپرت صحیح به مرکز بدهند. اهالی مازندران هم در این اعانه باید شرکت داشته، صد قسم همراهی کنند به مجلس اعانه.

سند شماره 8

درخواست وزارت معارف و اوقاف از مدیران مدارس دخترانه برای کمک به حریق‌زدگان آمل ، مورخ 1335 ق [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

وزارت معارف و اوقاف طهران: به تاریخ ثور ئیلان ئیل 1335 

خروج 2 مدیره‌های محترمه مدارس نسوان حریق آمل و بیچاره‌گی جمعی اهالی آن شهر از بزرگ و کوچک و زن و مرد البته به سمع عموم رسیده و یقین است در این موقع، همة برادران و خواهران نوعی از مصیبت این عده بلازدگان که فعلاً حالی بسیار پریشان و آشفته دارند متأثر و متألم اند. 

و البته چنانچه است همه در این موقع، وظیفه خود می‌دانند به هر نحوی که کمک مالی و فوری به این جمع هم‌نوعان و هم‌وطنان آشفته حال بنمایند. نظر به این مراتب و این نکته که، مخدرات و دوشیزگان وطن نیز در این وظیفه عمومی شرکت و مساعدت نمایند. 

از عموم خانم‌های محترمة مدیره‌های مدارس دختران دعوت می‌شود که هر کدام، در حدود ممکنه خود از انواع دست‌رنج و بافندگی و دوزندگی دوشیزگان مدارس، پارچه‌ها و نمونه‌هائی که خوب و مرغوب تهیه نمایند که به وزارت معارف ارسال دارند که در ایام کارون و نمایش‌های خیریه که به‌همت اولیای دولت ابد‌مدت در عمارت بهارستان از جمعة آیندة شروع می‌شود به‌عنوان کار مدارس دختران به‌معرض فروش گذاشته شود و عایدات آن به‌عنوان اعانه تسلیم کمیسیون مخصوص که شرح آن را در جرائد دیده‌اند، بشود و مصرف حوائج فوری حریق‌زدگان آمل بشود. 

البته آنچه ممکن شود بدون قیمت از نمونه‌های کار متعلماً که هم قیمت آن‌ها به‌مصرف اعانه‌بری بهتر است و البته اسامی هدیه‌دهندگان در جرائد منتشر خواهد. چنان‌چه بعضی نمونه‌های مرغوب که متعلق به دخترانی بکلی از آن صرف‌نظر کنند مخصوصاً سفارش می‌شود برای هر پارچه، قیمت معتدلی، معین کنند که بعد از فروش آن، قیمت به صاحبان هر یک پرداخته شود. 

مسلم است آن‌چه به فروش نرود عینان به صاحبان مسترد خواهد شد. در خاتمه تأکید می‌شود هر یک از مدیره‌های محترم که این دعوت را به حسن قبول استقبال می‌کنند فوراً در مقام اقدام بر آمده تا روز چهارشنبه آینده نتیجة اقدامات خود را یعنی اشیایی‌که تدارک کرده‌اند با صورت و فهرست و علامت مخصوص و قیمت به‌ وزرارت معارف کل ارسال داشته، قبض دریافت دارند.

سند شماره 9

گزارش تجارت‌خانة طومانیانس به وزارت امور خارجه، در زمینة آتش‌سوزی شهر آمل و هم‌کاری برای جمع‌آوری اعانه برای حریق‌زدگان ، به تاریخ 24 جمادی‌الاخر 1335 ق [ نشان شیر ، خورشید و تاج] 

دارالترجمه وزارت امور خارجه ترجمه اچیق‌سوز مورخه 24 جمادی الاخر 1335 ق، 441 در ایالت مازندران تجارت‌خانة برادران تومانیانس به ادارة ما به این مضمون، کاغذی نوشته:

از تجارت‌خانة ما اطلاع داده‌اند که در ایالت مازندران، شهر آمل به تمامه سوخته، از چهار هزار خانه فقط سیصد خانه باقی مانده است. اهالی شهر در یک احتیاج بزرگی هستند و بلاتاخیر کمک نمودن آن‌ها لازم است. 

به این جهت خواهش نموده، که در جریده خود، اخطاریه درج کرده، نسبت به اشخاصی که در آمل از این حریق متضرر شده‌اند و محتاج دستگیری و اعانت هستند. لازم است که هر یک از برادران مسلمان، به آن‌ها اعانتی نمایند. تجارت‌خانة ما برای اعانت متضررین، پنج هزار منات فرستاده است. 

هرگاه سایر اشخاص بخواهند اعانه بدهند تجارت‌خانة ما در ارسال وجه مزبور به محل مذکور حاضر می‌باشد. از این مکتوب مهم، تجارت‌خانة تومانیانس و اخباری که داده‌اند بیان تشکر داشته و در اخطاریة آن تجارت‌خانه شرکت کرده و به برادران دینی خود اظهار می‌داریم : ای برادران ما و ای برادران دینی، بلا و فلاکت هم‌دیگر را تعقیب می‌کنند.

علاج یک دردی را پیدا ننموده، درد دیگری افزوده می‌شود. در این روزهای سخت سیاه، به هر درد و بلائی چاره پیدا نمودن، خیلی دشوار می‌شود ولی اصل مطلب اینجا است ای برادران دینی، در این قبیل روزها چه باید بکنند نباید فراموش کرد در مقابل هر بلائی سینه سپر نمائید. دارایی و تمول، ذاتاً در این قبیل روزها به درد می‌خورد. 

به هر حال در مقابل بلائی که از هر طرف روی می‌دهد به قوة روحیه و فعالیت و تدابیر باید حرکت کرد و به همة آن‌ها چاره نمود و برای هر کاری کوشش لازم است و حالا هم یک درد تازه به دردها اضافه شد ای برادران مسلمان به هر طرف با دقت ملاحظه نمودن خوب است که نظر خود را به شهر محترق شدة آمل انداخته و دست اعانتی به برادران دینی خود دراز نمائید

سند شماره 10

نامة حکومت آمل و دو فقرة احکام علما در مورد عمدی بودن آتش‌سوزی دکان‌ها و دست‌گیری مرتکبان آن و درخواست اعانه برای حریق‌زدگان، مورخ 16جمادی‌الثانی 1335 ق] [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

اینک محض تکمیل اطلاع مفصل نیز به عرض می‌رساند دارالحکومت جدید و دست‌گیری بعضی از سارقین و تصرف بانصر کلا حسن، اثری در آمل نموده و عموم مردم متشکر شده[اند]. در خصوص حریق، سواد راپرت آقای نصرالسلطان حاکم  و در سال، سواد راپرت‌های دیگر را احتراز از تطویل خودداری نمودیم. 

امضا در می‌کند که غیر از حریق کلی، یک شب قبل از حکومت این‌دفعه قطعاً به اغراض، دو دکان دیگر را آتش زده بودند که جلوگیری شد و حکومت شصت هفتاد نفر شب‌گرد معین نموده و روز دار الحکومت یک دکان گیر آتش گرفته بود که در آن هم جلوگیری به عمل آمد و جداً در تعقیب مرتکبین مشغول است. 

از حکومت عظام‌الدوله، عموم مجتهدین و علما اظهار است و بعضی نسبت‌ها داده بودند از غرض و اظهار آن، قلم شرم دارد. در خصوص جان برار، سارق معروف، تمام مجتهدین و علما با یک اصراری، اعدام او را تقاضا دارند و با ملاحظه این پیش‌آمدهای آمل و سرای عبرت سایر سارقین و رفع بعضی هرج و مرج‌ها این‌طور صلاح دیدم که با حضور علما در خود آمل، مجازات جان برار واقع شود و به حکومت آمل نوشتم که حکم شرع مطاع را اجرا نماید. 

در خصوص ترتیب اعانة ما هم که شهد اله لازم است ترتیب را به قرار یقین، کمیسیون و مذاکره به عرض خواهد رساند.

امضا: معتمد‌الدوله، مهر: حکومت مازندران، ادارة شمال، 24 جمادی‌الثانیه

سند شماره 11

مجلس جمع‌آوری اعانه برای حریق زدگان آمل‌ در مدرسه اتحاد ایرانیان در بادکوبه، با حضور یک عده تجار، مورخ 3 رجب 1335 ق [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

قونسولگری دولت علیه ایران در بادکوبه به تاریخ 3 رجب 1335 ق نمره 525 ضمیمه

مقام منیع وزارت جلیلة امور خارجه

اگرچه اولیای محترم امور از واقعة جان‌گداز حریق آمل اطلاعی نداده بودند ولی فردی پس از اطلاع به واسطة آنکه سکنة بدبخت آن، امروز لامکان اند و در حقیقت وظیفة ابنا وطن، هم‌راهی و مساعدت به فلک‌زدگان آن. لهذا با یک حدیث‌ورزی هرچه تمام‌تری در خیال جمع‌آوری وجهی برای اعانه و فوراً مجلسی با حضور یک عده از تجار در مدرسة اتحاد ایرانیان تشکیل داده‌اند. 

میرزا محمدخان رعد‌الوزرا، رئیس قونسول تفلیس هم که برای تفلیس به بادکوبه آمده بود حضور داشت. به این طریق اظهار مطلب نمودم که این واقعه اسف‌انگیز، اثرات جان‌سوزی در تمام ایران کرده است مخصوصاً اولیای محترم امور با یک حدیث فوق‌العاده در جمع‌آورری اعانه مشغول و داده است و فی‌المجلس مبلغ سه هزار و پانصد منات از بودند جمع‌آوری و آقایان تجار چند نفری را خود انتخاب نموده.

قرار شد که از کلیة تجار و کسبه و اهالی متمول بادکوبه به هر اندازه که بتوانید اعانه جمع نمایند و کلیه وجوه‌ام به امین‌التجار که یکی از تجار معتبر معروف است سپرده و کتابچه برای این‌کار ترتیب داده است که صورت وجوه‌ای که اخذ می‌شود در کتابچه قید و ثبت می‌گردد. 

آقایان تجار عقیده بر آن دارند پس از جمع شدن کلیة وجوه توسط عمال خودشان که در مازندران شبیه به هیئتی که ناچار برای این عمل تشکیل داده شد‌ه‌است بفرستد تا صرف حریق‌زدگان بدبخت آمل گردد ولی قدری تصور می‌کنم که ناچار از طرف دو را تعیین فرموده‌اند که کلیة وجوهات به آن‌جا.

این است به اطلاع خاطر مبارک می‌رساند که برحسب وظیفة شرعی در این مقصود خیلی کوشش کرده، وجهی جمع‌آوری شده‌است تا اگر جای معینی را اولیای محترم امور تعیین فرموده‌اند اطلاع امر فرمایند که وجه به آن نقطه ارسال گردد. 

امضا:محمدی، به کمیسیون محترم اعانة حریق‌زدگان آمل.

سند شماره 12

گزارشی از فهرست کمک‌های مالی کشور آذربایجان به مردم شهر آمل به دلیل آتش‌سوزی ، توسط بانک وولژشکی کامیسکی ، به تاریخ 24 آگوست 1917 

کسانی که در شهر آمل دچار حادثه آتش‌سوزی شده‌اند از این حال اسفناک و پریشان آن‌ها یاد می‌کنیم. من آقای لره به خاطر حس انسانیت به آنها کمک مالی کرده‌اند، تشکر می‌کنیم و این احساس آن‌ها را گرامی می‌داریم. برای اطلاع عموم آن‌هایی که به این شهر کمک مالی کرده‌اند در پایین صفحه نام آن‌ها درج شده‌است پولی که جمع شد به مبلغ 710 منات و 40 کپک توسط بانک وولژسکی کامسکی در تاریخ 24 آقوست 1917 به شماره چک 39325 به کنسولگری جنرال ایران فرستاده شده است. 

و آن مبلغی هم که از شهر قفقاز جمع شده به نزد کسانی که تحت ریاست مستوفی‌الممالک هستند فرستاده شود. عباد علیوف جارجودان100 منات، شاهزاده نادر میرزا 50 ، الماس خانم رفعیووا 30، حاجی سید ولی نجف اوف 25، مشهدی محمد علی صادق زاده 25، اسفندیار بک شامخورسکی 25، پاویل واسیل یویچ چوماکوف 25، علی مردعلی اوغلی 25، لطیف کربلای زینال اوغلی 15،و ... در مجموع (منات 169 کپک 40)/(منات 747 کپک 40) ؛ 

اعلان خرجی32/ (منات 715 کپک 40 باقی) .

سند شماره 13

رونوشت کارگزاری ارومیه به وزارت امور خارجه در مورد باز کردن دفتر اعانه در تهران، تبریز و جاهای دیگر، مورخ 27 رمضان 1335 ق. [نشان شیر ، خورشید و تاج] 

کارگذاری ارومیه نمره 38 ضمیمه به تاریخ 27 شهر رمضان 1335ق مقام منیع وزارت جلیلة امور خارجه قبل از وقوع واقعة جان‌گداز نهب و غارت و حرق بازار و دکاکین، فردی مشغول جمع‌آوری اعانه برای حریق‌زدگان شهر آمل بود. به هزار زحمت یکصد و کسری نقد جمع و چند فقره هم در کتابچه نوشته شده، هنوز نداده‌اند. 

به ملاحظة این که تتمه را هم وصول نمود. یک مرتبه برات بفرستد مأمل داشت که این حادثة ناگوار پیش آمد و مردم بیچاره را به خاک سیاه نشانید. با اهالی بدبخت آمل هم درد شدند. بااین حالت و ایصال اعانه از این یک مشت مردم نخواهد بود سهل است به طوری‌که در لایحة جداگانه معروض افتاد. 

سزاوار است که در تهران و در تبریز و جاهای دیگر دفتر اعانه باز شده، به دست‌گیری این بیچارگان توجه و اقدامی شود در این صورت هرگاه تصویب می‌فرمایند وجه موجوده معروضه در میان چند نفر از اهالی که الحق از هستی ساقط شده و نان یومیه ندارند به اطلاع حکومت جلیله و اعاظم بلاتقسیم شود. 

اگرچه یکصد و پنجاه تومان چه بدرد این فلک‌زدگان دوا می‌کند ولی آن قدر هست که یکی دو روز لامحاله چند نفر قوت لایموت را خواهند داشت تا اینکه اولیای دولت ابد، آیت فکر صحیحی دربارة آن‌ها فرمایند. قطع نظر از این که استحقاق و پریشانی این بدبخت‌ها مقتضی دادن اعانه است. باز نشدن دفتر اعانه، نکات باریک سیاسی دارد. بدیهی است در صورت تصویب مقرر خواهند فرمود زودتر اقدام شود.

نتیجه گیری

بر اساس وقف‌نامه‌های به دست آمده، موقوفات یکی از مهم‌ترین عامل برپایی این شهر و بازار آن بعد از این حادثه هولناک می‌باشد. با این‌که بسیاری از وقفنامه‌ها بعد از این آتش‌سوزی به ظاهر از دسترس خارج شده‌بود چگونگی مسجل کردن آن‌ها نیز واجد اهمیت بسیاری است.

این مطلب برداشت و خلاصه‌­ای از مقاله "نقش موقوفات در پایداری زندگی اجتماعی آمل: پس ازآتش سوزی 1335 قمری در بازار آمل"؛ نوشته "دکتر شهرام یوسفی فر و معصومه یدالله پور"، است.