دولت عثمانی به عنوان بزرگترین و پهناورترین دولت اسلامی پس از فروپاشی خلافت عباسی شناخته میشود که 625 سال (1299 م - 1924م / 699ق - 1336ق) حکومت کرد و چهل سلطان را به خود دید. دوران حکومت عثمانیان را به پنج دوره زیر تقسیم میکنند:
- شکل گیری (1299 - 1453)،
- رشد (1453 - 1683)،
- رکود (1683 - 1827)،
- افول (1828 - 1908)،
- انحلال (1908 - 1923)،
از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانی، سلطان سلیمان قانونی، معروف به «سلطان قانون» است که از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سلیم به حکومت رسید و بیش از پنجاه سال، یعنی تا سال 1568م / 976ق حکمرانی کرد.
یکی از همسران سلطان قانون کنیزکی از اهالی اوکراین به نام «رکسلانه» بود که در سنین نوجوانی (میان 14و17 سالگی) به دربار شاه سلیمان راه یافت و سپس همسر سلطان قانون گردید. ترکان عثمانی او را «خُرّمْ سلطان» نامیدند. وی در سال 1558م / 965ق از دنیا رفت و در مسجد جامع سلیمانیه در استانبول به خاک سپرده شد.
درباره زندگی و تأثیر خرمسلطان بر دربار عثمانی سخن بسیار گفته شده که موضوع این نوشتار نیست. در این مقاله به اجمال، گوشهای از فعالیتهای او، یعنی وقف بر اماکن مذهبی مکه و مدینه گزارش میشود.
کتابی در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان «اوقاف نساء السلاطین العثمانیین: وقفیة زوجة السلطان سلیمان القانونی علی الحرمین الشریفین».
این کتاب را خانم دکتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقفنامه خرمسلطان را بر مکه و مدینه منتشر کرد و مقدمهای کوتاه نیز بر کتاب نوشت. کتاب، کم حجم و در 62 صفحه وزیری منتشر شده است.
در سال 2007 همین متن با عنوان "وقفیة خاصکی خرمسلطان علی الحرمین الشریفین مکة المکرمة و المدینة المنورة" در مصر منتشر شد که نام دو استاد تاریخ بر روی آن ثبت است: یکی دکتر محمّد سالم طراونه و دیگری خانم دکتر ماجده مخلوف.
برای مطالعه:
گزارشی اجمالی از محتوای وقفنامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرایط وقف
اموال موقوفه
اموال موقوفه خرّمسلطان بر مکه و مدینه، به سه بخش تقسیم میشود:
1. آبادیها
فهرست و مساحت آبادیها و روستاهایی در مصر، که سلطان قانون به وی هدیه کرد و خرمسلطان، تمامی آنها را بر مکه و مدینه وقف نمود:
- قریة أهطو ـــــــــــــ 1042 فدّان
- قریه أبطوحه ـــــــــــــ 872 فدّان
- قریه أبه ـــــــــــــ 1415 فدّان
- قریه بسقنون ـــــــــــــ 621 فدّان
- قریه عدوه ـــــــــــــ 1230 فدّان
- قریه مسجد ـــــــــــــ 306 فدّان
- قریه کوم الرمل ـــــــــــــ 382 فدّان
- قریه زاوریه ـــــــــــــ 733 فدّان
- قریه برمشا ـــــــــــــ 1290 فدّان
- قریه صنادید ـــــــــــــ 1773 فدّان
- قریه محله دیای ـــــــــــــ 1850 فدّان
- قریه صافیه ـــــــــــــ 418 فدّان
- قریه شباب الشهداء ـــــــــــــ 2099 فدّان
- قریه منیة الحمید ـــــــــــــ 427 فدّان
2. خانهها و مغازهها
خرمسلطان، تعدادی خانه و مغازه در مکه و مدینه وقف کرد که عبارتاند از:
موقوفات مکه مکرمه
- کاروانسرایی بزرگ به نام واقفه که در جنب مسجد رایة واقع است و آن را «مدعی» گویند. این عمارت دارای آشپزخانه، نانوایی، آسیاب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و کوچک است. این کاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق اللیل (بازار شب) منتهی می شود و از طرف غرب به راه عمومی و از طرف جنوب به مسجد رایة.
- رباط معروف به نام واقفه که دارای 48 حجره و کنار جوی آب است و بالای آن مدرسه قرار دارد. این رباط از طرف جنوب به خانه ای منتهی می شود که آن را وقف کرده است برای علمای عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهی میشود و از طرف شرق به حجره های مولا یحیی الدین خطیب و از طرف غرب به مسعی میرسد.
- راهی منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب کعبه، روبروی حجر الاسود.
موقوفات مدینه منوره
- عمارتی آباد و بزرگ به نام واقفه در محلی به نام «بلقی» نزدیک مصلای نماز عید.
- رباطی بزرگ و آباد متصل به عمارت یاد شده، دارای 44 حجره فوقانی و تحتانی. دارای مسجد، وضوخانه، آبراه برای شرب، آشپزخانه و نانوایی، اتاقی برای نگهداری آرد و جو، خانه ای برای آسیاب، و دو اتاق بزرگ بالای آشپزخانه و دو اتاق متوسط و یک اتاق کوچک و یک اتاق برای نگهداری حبوبات و آذوقه ها به نام «کیلار»، دارای اصطبل و دستشویی. این رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلای عید منتهی می شود و از طرف شمال به راه عمومی به سمت باب السویقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العین. علاوه بر وقف این خانه ها و بناها، مقداری دیگ بزرگ و کوچک و ظروف آشپزخانه نیز در وقفنامه آمده است.
بیشتر بخوانید:
3. کشتیها و وسائل حمل و نقل
خرمسلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو کشتی با تمام وسائل در کانال سوئز وقف کرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهای جدّه و ینبُع، حمل کنند. همچنین از این کشتی ها برای حمل سایر نیازمندیهای ساختمان های موقوفه در مکه و مدینه استفاده شود.
شرایط وقف
بخش پایانی وقفنامه شرایطی است که برای نظارت، استفاده، کارگزاران وقف و... ذکر شده است که فهرستوار، آنها را میآوریم:
- متولیان وقف در اراضی مصر، نظارت کامل برای افزایش تولید و نیز رعایت حقوق رعیت داشته باشند.
- متولیان موقوفات، افرادی شایسته و آشنا به حساب و کتاب انتخاب شوند.
- کاتبان موقوفات، توانایی کامل برای ثبت و ضبط داشته باشند.
- صرافها نیز از افراد صالح و دور از خیانت انتخاب شوند.
- کشتیها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهای عادلانه اخذ و ضمیمه موقوفات گردد.
- به همراه کشتیهای غلات، سایر نیازمندیها از روغن و حبوبات نیز ارسال گردد.
- برای گردآوری محصولات در مصر، سه نفر معین گردند.
- برای عمارتهای مکه و مدینه، متولّی صالح و دیندار از حنفیها انتخاب گردد و متولّی، روزانه از آشپزخانه بازدید کند.
- دو کاتب برای ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.
- معلم مکتب خانهها، مردی دیندار، صالح و متقی باشد که با فنون قرائت، فقه و ادبیات عرب آشناست.
- شاگردان مکتب خانه چهل نفر از کودکان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر برای دوام دولت و نیز واقفه دعا کنند.
- ساکنان رباط ها 48 نفر از صالحان و رعپیشه و فقرای متشرع از اهل سنّت باشند. رافضیها و بدعتگذاران را در رباطها سکنا ندهند و اگر متقاضی حجره از دیار عجم و مجهولالحال بود، احوال او را بررسی کرده، علاقهمندیاش را به صحابه احراز کنند. [روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزه های دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر می افروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا(ص) را سب می نمودند]
- سقّاها و دربانها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.
- آشپز، مردی صالح و دیندار و ماهر در امر آشپزی باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزی و شستن ظرفها یاری دهند.
- آسیابان و نانوا و انباردار نیز مردانی صالح و متدین باشند.
- نظافتچیها و متولیان امور روشنایی نیز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.
- پیش نماز مسجد رباط، فردی اهل احتیاط و صالح و حنفی مذهب باشد.
- مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.
در ضمن شروط، مقرّری برای برخی شغلها و منصبها ذکر و نیز برای آشپزخانه برخی از غذاها به صورت خاص قید شده است. تاریخ کتابت وقفنامه اوایل ربیع الاول سال 960 قمری است. شاهدان وقفنامه که آن را امضا کردهاند، عبارت اند از:
- صدر اعظم، رستم پاشا بن عبدالرحمن،
- وزیر ثانی، احمد پاشا بن عبدالاحد،
- وزیر مکرم، حیدر پاشا بن عبدالعلمی،
- امیر الامراء، سنان پاشا،
- مصطفی حلبی افندی،
- ابوالفضل حلبی افندی،
- محمّد حلبی،
این مطلب برداشت و خلاصهای از مقاله "موقوفات خرم سلطان، همسر سلطان قانون در مکه و مدینه" نوشته "مهدی مهریزی" است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده است.
دیدگاه خود را بنویسید