بهمن حبشی از شاگردان استاد علامه جعفری نقل می‌کنند که یک روز بعد از پایان کلاس شرح مثنوی، استاد علامه جعفری فرمودند:
«من خیلی فکر کردم و به این جمع‌بندی رسیدهام که رسالت ۱۲۴ هزار پیغمبر در یک جمله خلاصه میشود و آن «کوک چهارم» است و جمع مریدان مثل من با چشمانی گرد پرسان بودند که «کوک چهارم» چیست!؟ علامه توضیح می‌دهند که: کسی کفشش را برای تعمیر نزد کفاش می‌برد.
کفاش با نگاهی می‌گوید این کفش سه کوک می‌خواهد و هر کوک مثلاً ده تومان و خرج کفش میشود سی تومان. مشتری هم قبول میکند. پول را می‌دهد و می‌رود تا ساعتی دیگر برگردد و سوار کفش تعمیر شده بشود. کفاش دست‌به‌کار میشود. کوک اول؛ کوک دوم ؛ و درنهایت کوک سوم و تمام.
اما، اما با یک نگاه عمیق در می‌یابد اگرچه کار تمام است ولی یک کوک دیگر اگر بزند عمر کفش بیشتر میشود و کفش، کفش‌تر خواهد شد. از یک‌سو قرار مالی را گذاشته و نمی‌شود طلب اضافه کند و از سوی دیگر دو دل است که کوک چهارم را بزند یا نزند! او میان نفع و اخلاق، میان دل و قاعده توافق، مانده است.
یک دوراهی ساده که هیچ‌کدام خلاف عقل نیست. اگر کوک چهارم را نزند هیچ خلافی نکرده. اما اگر بزند به رسالت ۱۲۴ هزار پیامبر تعظیم کرده است. اگر کوک چهارم را نزند روی خط توافق و قانون رفته اما اگر بزند صدای لبیک او آسمان اخلاق را پر خواهد کرد. دنیا پر از فرصت کوک چهارم است و من و تو کفاش‌های دو دل!»
ماجرای کوک چهارم مثال ساده‌ای از قرارگیری در دوراهی‌های اخلاقی است، دوراهی‌هایی که به‌وفور در محیط‌های اجتماعی و حرفهای مصداق دارند. از طرفی کار خیر منطبق بر انجام مسؤولیت‌های اخلاقی در حوزه شغلی و حرفهای افراد است.
تعریف کار خیر
کار خیر و پسندیده در دنیای مدرن و تخصصی امروز معنای وسیع‌تر و مصادیق بیشتری نسبت به گذشته دارد؛ چندان‌که کار بد و نکوهیده. یک تعریف سنتی از کار خیر کمک‌رسانی درزمینهٔ‌های عمومی و تأمین مایحتاج اولیه افراد نیازمند است؛ مواردی هم‌چون خوراک، پوشاک، سرپناه و ملزومات تحصیل؛ همچنین کمک به حل مشکلات مردم و برداشتن موانع از سر راه‌شان از تعاریف عام کار خیر محسوب میشود.
اما در جوامع تخصصی تعاریف دیگری از کار خیر می‌توان ارائه دارد؛ ارائه خدمات حرفهای در زمینهٔ‌های تخصصی در مناطق محروم و به مردم کم‌بضاعت، کمک مالی به انجمن‌های تخصصی جهت انجام بهتر اموری که موجب افزایش رفاه ایمنی و سلامت جامعه میشود، و دیگر ارائه خدمات حرفهای درزمینهٔ‌های تخصصی باکیفیتی بالاتر از عرف و استاندارد جامعه به کارفرمایان و بهره‌مندان از خدمات، نمونه‌هایی از انجام کار خیر در جوامع تخصصی هستند. از طرفی مفهوم کار خیر را می‌توان در ارتباط با برآورد مسؤولیت‌های اخلاقی و اجتماعی در نظر گرفت.
مسئولیت و انواع آن
مسئولیت یا مسئول بودن به معنای خواسته شدن چیزی از کسی است و در مواردی به کار می‌رود که خواهان (سائل) بتواند خواسته خود را از خوانده (مسئول) پیگیری کند و حداقل وی را درباره رفتار مطابق یا مخالف خواسته خود و پیامدهای آن پاسخ‌گو دانسته، مورد سؤال و بازخواست بعدی قرار دهد.
مسئولیت درجایی معقول است که «مسئول» نسبت به امر مورد سؤال، وظیفه و تکلیفی داشته باشد. به همین جهت مفهوم مسئولیت در قبال انجام یا ترک وظیفه مطرح میشود. اگر مکلف به وظیفه خود عمل کرده باشد مورد ستایش قرار میگیرد و اگر از انجام وظیفه‌اش سرپیچی کرده باشد، مورد نکوهش و بعضاً مجازات و کیفر قرار میگیرد.
به‌طورکلی می‌توان گفت یک انسان تنها در صورتی اخلاقاً مسئول کار یا واقع‌های است که اولاً قدرت انجام آن را داشته باشد؛ ثانیاً آگاهانه آن را انجام دهد و ثالثاً، آزادانه و از روی اختیار اقدام به آن کار کند.
انواع مسئولیت
1- مسئولیت در برابر خداوند:
خداوند خالق انسان است و به‌تبع آن انسان در برابر خالق خویش مسؤولیت‌هایی دارد. خداوند خالق همه‌چیز است و همه‌چیز به او تعلق دارد، از این‌رو مسئولیت در برابر خداوند نخستین مسئولیت انسان است. این مسئولیت، کلیه ابعاد زندگی را در برمی‌گیرد و بنیان دیگر انواع مسؤولیت‌ها به شمار میآید.
2- مسئولیت در برابر خود:
نفس آدمی دارای ابعاد و شئون مختلفی است که با یکدیگر ارتباطاتی دارند و هرکدام نسبت به دیگری دارای حقوق و بالطبع مسئولیت خاصی است. آدمی نسبت به ورودی‌‌‌‌‌‌ها و خروجی‌‌‌‌‌‌های روح و روان خود مسئولیت دارد و یکی از وظایف روزانه او در قبال خودش، محاسبه و مراقبه است.
3- مسئولیت در برابر سایر انسانها:
انسان سرشت اجتماعی دارد و بسیاری از افعالش در رابطه با اجتماع صورت میگیرد. این فعالیت‌‌‌‌‌‌ها در پایداری و نابودی جامعه اثر دارد. از این‌رو مصالح مسئولیت در پایداری و ایجاد درست روابط اجتماعی نوعی ضرورت انکار ناپذیر است.
4- مسئولیت در برابر محیط‌زیست:
محیط‌زیست، مکان رشد و بستر پیشرفت جامعه است. آدمی همان‌طور که نمی‌‌‌‌‌‌تواند خانه‌‌‌‌‌‌اش را نادیده بگیرد، نباید از محیط‌زیست خویش غفلت کند. بنابراین اولاً نباید خودش به تخریب محیط‌زیست بپردازد و از انجام دادن رفتارهای غیرمسئولانه پرهیز کند، ثانیاً نباید در قبال رفتارهای غیرمسئولانه دیگران ساکت بنشیند.
برای مطالعه :
انواع مسولیت‌های اجتماعی:
مسئولیت در برابر سایر انسانها و محیط‌زیست را می‌توان مسئولیت اجتماعی تلقی کرد و انواع مسؤولیت‌های اجتماعی را به‌قرار زیر تقسیم‌بندی کرد:
1- مسئولیت قانونی:
مسئولیتی که ناشی از قانون موضوعه باشد، مسئولیت حقوقی و یا قانونی خوانده میشود. این‌گونه مسئولیت دارای ضمانت اجرای قانون است و به دوشاخه کیفری و مدنی قابل‌تقسیم است.
2- مسئولیت قراردادی:
مسئولیتی که ناشی از انعقاد قرارداد با افراد مختلف است. فردی که مسئولیتی را طبق توافق با فرد یا گروه دیگر می‌پذیرد در چارچوب شرح وظایف مورد توافق باید پاسخ‌گو باشد. مسئولیت شغلی از انواع مسؤولیت‌های قراردادی است. تنها حد و مرز مسئولیت قراردادی، قانون است. فرد نسبت به انجام وظایف قراردادی ناسازگار با قانون مسئولیتی ندارد.
3- مسئولیت اخلاقی:
مسئولیت اخلاقی، تعهد و الزام فرد در قبال حقوق دیگران است. حقوقی که بیش از مفاد قوانین در انواع رفتارهای ارتباطی انسان با سایر انسانها و محیط‌زیست وجود دارد.
بنابر مفاهیم فوق کار خیر را می‌توان معادل مسئولیت اخلاقی و اجتماعی افراد به‌حساب آورد.
الگوهای مسئولیت
چارلز هریس در کتاب اخلاق در مهندسی سه الگوی مسئولیت ارائه می‌دهد: «الگوی آسانگیری» که با تلقی کمینه‌گرا توأم است. در این الگو مادامی‌که روش‌های عملیاتی استاندارد تأمین میشود مسؤولیت‌های شخص نیز ادا میشود. الگوی دیگر «الگوی دقت معقول» است.
دو نوع تفکر وجود دارد که این الگو را تائید میکند:
اولاً مقررات ایمنی معمولاً کمینه‌گرا هستند و ممکن است مسائلی که بعد از اجرای استانداردها کشف می‌شوند به‌حساب نیاورند؛
ثانیاً مصرفکنندگان به‌عنوان کسانی که نهایتاً منتفع یا متضرر می‌شوند ممکن است درباره اینکه چه ریسک‌هایی برای آن‌ها معقول است نظر داشته باشند و آن‌ها بالاتر از عرف و استاندارد قرار دهند.
الگوی سوم «الگوی خیرخواهی» است که از الگوی دقت معقول هم فراتر است.
اخلاق مهندسی و کار خیر
«اخلاق» به معنای بسیط آن رعایت حقوق خود و دیگران است و «مهندسی» به کار بردن علوم و فنون به‌منظور طراحی و یا توسعه ساختارها، دستگاه‌ها، ماشین‌آلات یا فرآیندهای تولید یا کار کردن با آن‌ها است. مهندسان، محصولات و فرآیندهایی خلق می‌کنند که تولید غذا، سرپناه، انرژی، ارتباطات، بهداشت و حفاظت در برابر بلایای طبیعی را بهبود می‌بخشد و بر سلامتی، ایمنی، رفاه و زیبایی زندگی می‌افزاید. «مهندسی» نمونه‌ای از خدمات تخصصی است. مهندسان نوک پیکان تکنولوژی در جوامع هستند و تقریباً هیچ فردی یافت نمی‌شود که از محصولات مهندسی بهره‌مند نباشد.
«اخلاق مهندسی» را که از زیرشاخه‌های اخلاق کاربردی و اخلاق حرفهای محسوب میشود: مشتمل بر مسؤولیت‌ها و حقوقی است که باید توسط افراد درگیر در کارهای مهندسی و با در نظر گرفتن ایده آل‌های مطلوب و تعهدات شخصی در مهندسی رعایت شود.
رویکردهای اخلاق مهندسی شامل موارد زیر است:
1-فاعل‌های کنش یا کنش‌گرهای حوزه مهندسی که شامل مهندسان، گروه‌ها و سازمان‌های مهندسی و البته صفات و رفتارهای آن‌ها است؛
2-مجموعه فرآیندهای مهندسی شامل ایده پردازی، طراحی، تولید، فروش، خدمات دوره بهره‌برداری، به‌سازی، بازسازی، بازیافت و درنهایت دفع مواد زائد؛
3- محصولات مهندسی؛
از این‌رو در حرفه مهندسی علاوه بر مواردی مرتبط با اخلاق فردی مهندسان چون احترام به دیگران، وفای به عهد و رعایت در امانت که از مصادیق اخلاق مهندسی محسوب میشود، مواردی چون تأمین ایمنی، سلامت و رفاه مردم و رعایت اصول توسعه پایدار که مرتبط است با فرآیندها و محصولات مهندسی نیز از مصادیق اخلاق مهندسی به شمار میآید.
تفاوت اخلاق و قانون
بنابر نظر فیلسوفان اخلاق، علیرغم ارتباط ژرف بين قانون و اخلاق كه بر اصول مشتركى استوار و هر دو از لوازم فراهم آوردن هدایت و ثبات در جامعه هستند، از جهات مختلف بين این دو تفاوت وجود دارد که ازجمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- منبع قانون، نهاد قانون‌گذاری است.
قانون‌گذار به خاطر مصالح اجتماعی، محدودیت‌هایی را اعمال میکند تا مخاطبان آن قانون، الزاماً آن‌ها تبعیت کنند. براین اساس منبع قانون، برای فاعل انجام دهنده رفتار مربوط یک منبع بیرونی به‌حساب میآید؛ در حالی‌که منبع اخلاق معمولاً وجدان یا عقل انسان است. فاعل اخلاقی، به‌سوی رفتار اخلاقی سوق داده میشود، اگر عقل عملی یا وجدان او حکم به آن رفتار بدهد. بنابراین منبع اخلاق، یک امر درونی است.
2- قانون مبتنی بر قرارداد وضع است.
درحالی‌که اخلاق مبتنی بر واقعیت‌های اخلاقی است. یعنی به‌عنوان‌مثال، حتی اگر هیچ منبعی حتی ادیان حکم به الزام صداقت در رفتار ندهد، بنا بر وجود واقعیت صداقت به‌عنوان فضیلت یا ارزش رفتاری و کشف حسن آن توسط عقل، انسانها معرفت به‌خوبی صداقت خواهند داشت. این‌گونه تفاوت‌ها در ماهیت قانون و اخلاق می‌تواند موجب تفاوت در امور ذیل شود.
3- قانون ضمانت اجرایی دارد.
یعنی چنان‌چه قانون مراعات نشود، قانون به تنبیه و مجازات فاعل می‌پردازد. ولی اخلاق، ضمانت اجرایی بدان شکل ندارد. می‌توان حداکثر چنین گفت که فرد خطاکار اخلاقی مورد خطاب وجدان درونی خود قرار میگیرد.
4- کانون توجه قانون به بعد از ارتکاب فعل است.
به‌عنوان‌مثال در مورد سرقت، قانون‌گذار با تعیین مجازات فرد سارق، سعی بر ممانعت از ارتکاب این جرم در جامعه میکند؛ ولی تا وقتی‌که شخص به دزدی اقدام نکند، قانون با او سروکار ندارد. ولی مخاطب اخلاق، فرد قبل از اقدام، هنگام اقدام و پس از اقدام به فعل است. به‌واسطه آن‌که اخلاق مربوط به عقل وجدان درونی انسانی است، حتی در مرحله تصدیق و قبل از اراده فعل در ذهن فاعل، حکم اخلاقی قبح و حسن فعل بر اراده انسان تأثیر می‌گذارد. این مورد حتی در جریان انجام فعل نیز موضوعیت پیدا میکند. این تفاوت موجب میشود تأثیرگذاری بیشتر اخلاق شده و پیشگیری به‌مراتب بهتری از رفتار نابه‌هنجار قانونی یا اخلاقی نسبت به قانون در جامعه نماید.
5- جنبه بیرونی بودن قانون موجب میشود که قانون نتواند در همه‌جا حضورداشته باشد.
چراکه اجرای قانون منوط به کشف و اثبات رفتار غیرقانونی است، لذا همواره امکان فرار قانون برای افراد وجود دارد. درحالی‌که اخلاق با توجه به جنبه درونی بودن، همه‌جا وجود دارد و امکان فرار از امر و نهی اخلاقی میسر نیست. این تفاوت موجب میشود حتی در جایی که قانون وجود ندارد مثلاً قانون نسبت به رفتاری خاص ساکت باشد یا امکان کشف و اثبات رفتاری وجود نداشته باشد، افراد با آرامش خاطر مرتکب فعل غیرقانونی شوند، درحالی‌که اگر آن فعل غیر اخلاقی باشد و شخص به آن معرفت و انگیزش اخلاقی داشته باشد، حتی در نبود قانون او از انجام فعل خودداری میکند.
بنابر نظر فیلسوفان اخلاق، گرچه اخلاق چيزى است كه قانون عمده مقررات خود را بر پايه آن استوار می‌سازد و بر قانون‌گذار روا نيست كه از قواعد اخلاقى غفلت ورزد، لیکن قلمرو اخلاق بسيار گسترده و قلمرو قانون بسیار تنگ و محدود است؛ از این رو همه مناسبات اخلاقی و اجتماعی امکان تبدیل به مواد قانونی را نداشته و ضمانت اجرای انتظامی و قضایی نمی‌یابند.
بیشتر بخوانید :
قانون و اخلاق در جوامع مختلف
به تفاوت قانون و اخلاق در قسمت قبل پرداخته شد. در ادامه بحث طرح این مصالح و سؤال به وجود میآید که آیا وضعیت تحقق قانون و تعهد و تقید به اخلاقیات در همه جوامع برابر است. پاسخ این سؤال، خیر است. همان‌طور که مطرح شد اخلاق و قانون هر یک درصدد تنظیم و ترتیب مناسبات و روابط انسانی و اجتماعی به‌نحوی‌که موجب رشد، تکامل و تعالی انسان شود، هستند. در جوامع مختلف به‌حسب توسعه‌یافتگی آن جوامع در زندگی اجتماعی و رعایت اصول زیست جمعی و جا افتادگی امور مدنی از سویی و از سوی دیگر وجود و بروز ابزارهای اجرا و تثبیت قوانین، وضعیت رعایت قانون و پای‌بندی به اصول اخلاقی متفاوت است. در برخی جوامع توسعه نیافته علیرغم تصویب قوانین توسط دولت‌ها، به دلیل ضعف در مواردی که مطرح شد، پای‌بندی به قوانین در سطح پایینی قرار دارد و در جوامع مترقی چنان‌چه پای‌بندی به قوانین و مقررات اجتماعی از سوی عموم پذیرفته‌شده است، تعهد به امور اخلاقی نیز مورد پذیرش اکثریت قرار داد. در جوامع پیشرفته با رشد مناسبات و روابط اجتماعی، قوانین دایره شمول بیشتری با اخلاق و حوزه نفوذ بیشتری میان مردم پیدا میکند.
چنان‌چه پیش از این مطرح شد اگر وسعت اخلاق را با وسعت حقوق انسانی برابر بدانیم، تنها بخشی از حقوق انسانی به‌صورت قانون موضوعه در جوامع جاری میشود. اما تأکید به امور اخلاقی در محدوده قوانین و فراتر از قوانین شرایط متفاوتی دارد.
وقتی در محدوده قوانین تأکید به اخلاق میشود، این تأکید اخلاقی برای پوشاندن ضعف‌های قانون است، چه ضعف ذاتی قوانین که حوزه نفوذی اندکی در جامعه دارند و چه ضعف در اجرا و نظارت بر قوانین توسط قانون‌گذار. اما تأکید به اخلاق در شرایط فراتر از قانون، موجب تحقق و رعایت بیشتر حقوق انسانی در جامعه میشود.
کار خیر در حرفه مهندسی ساختمان
در معنا و حد و مرز مفاهیمی چون رفاه و ایمنی در محصولات مهندسی، در جوامع مختلف و با توجه به زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی، تفاوت وجود دارد. معمولاً آنچه در استانداردها و آیین‌نامه‌ها به‌عنوان «الزام» ذکر میشود وابسته به یافته‌های علمی و توان فنی و اجرایی کشورها است و در بسیاری مواقع به‌عنوان «حداقل‌ها» مطرح است.
در کشور ما توجه به اصول مهندسی و رعایت الزامات طراحی، نظارت و اجرای ساختمان، نزد همه مهندسان برابر نیست و به دلیل ضعف‌های آموزشی و کنترلی و همچنین تحت تأثیر جریان نامناسب اقتصادی ساخت و ساز و انتظار و تقاضای مالکان برای چشم‌پوشی و نادیده گرفتن برخی الزامات به جهت کاهش هزینه‌ها، سطح عمومی رعایت اصول و الزامات مهندسی و به عبارتی عرف جامعه مهندسی، در سطحی پایین‌تر از ضوابط و مقررات قرار دارد.
مسئولیت اخلاقی_اجتماعی مهندسان ساختمان در امور خیر
از این‌رو مسئولیت اخلاقی و اجتماعی مهندسان و به عبارتی انجام کار خیر برای مهندسان ساختمان در دو سطح قابل‌طرح است. نخست، انجام خدمات مهندسی در کیفیتی بالاتر از عرف رایج و انجام آن در سطح الزامات و مقررات. به این شکل که مهندسان بدون توجه به مناسبات جاری اقتصاد سودا گرانه و علیرغم اینکه حضور مجری قانون و نهادهای نظارتی را شاهد نیستند و احتمال رصد و کشف آن‌ها ضعیف می‌دانند، به رعایت اصول و الزامات مهندسی در ارائه خدمات پای‌بند هستند.
و دیگر اینکه ارائه خدمات مهندسی با کیفیتی بالاتر از الزامات و استانداردها به کارفرمایان و بهره‌مندان از خدمات برای مهندسان جنبه‌ای از کار خیر محسوب میشود؛ اگر که میزان تعرفه خدمات و حق‌الزحمه دریافتی در حد عرف و معمول خدمات باشد.
توجه به دو شکل مطرح‌شده برای برآورد مسؤولیت‌های اخلاقی و اجتماعی و به عبارتی کار خیر مهندسان وقتی اهمیت می‌یابد که توجه داشته باشیم بسیاری از محصولات مهندسی مثل ساختمان‌ها به‌عنوان محل اسکان و آسایش برای نسل‌های مختلف قابل بهره‌برداری است و این تنها مالکان وقت ساختمان‌ها نیستند که از این نوع خدمات بهره‌مند می‌شوند. به‌علاوه ساختمان‌ها در مالکیت هر فرد که باشد، به‌عنوان سرمایه ملی محسوب می‌شوند.
در پیمایشی که در میان مهندسان عضو سازمان نظام‌مهندسی ساختمان استان تهران انجام گرفت از تعداد 62 نفر از ایشان سؤال شد که: به‌عنوان یک فرد متخصص کدام‌یک از گزینه‌های زیر را به‌عنوان «کار خیر» بیشتر می‌پسندید و یا به آن مبادرت می‌ورزید؟
1- ارائه خدمات حرفهای در زمینهٔ تخصصی خود باکیفیتی بالاتر از استاندارد به کارفرمایان و بهره‌مندان از خدمات
2- ارائه خدمات حرفهای در زمینهٔ تخصصی خود در مناطق محروم و به مردم کم‌بضاعت
3- کمک‌رسانی درزمینهٔ عمومی و تأمین مایحتاج اولیه افراد نیازمند
نتیجه‌گیری
با پیشرفت جوامع و تخصصی شدن امور، انجام کار خیر اَشکال متنوع و توسعه بیشتری می‌یابد. مسئله‌ای که به بیان امروزی با برآورد مسؤولیت‌های اخلاقی و اجتماعی قابل انطباق است. تأکید پیشوایان دینی به انفاق، توجه به حال مستمندان، رسیدگی به امور سایر انسانها، درواقع تأکید به انجام مسؤولیت‌های اخلاقی و اجتماعی است.
در حرفه مهندسی ساختمان این‌گونه مسؤولیت‌ها هم در نحوه رفتار با کارفرمایان و بهره‌مندان از خدمات قابل‌طرح است و هم در رعایت اصول ایمنی، بهداشت و رفاه در طراحی، اجرا، تولید فرآیندها و محصولات مهندسی که در حرفه مذکور سازه‌ها و ساختمان‌ها با کاربری‌های مختلف است؛
با توجه به اینکه در جوامع مختلف سطوح مختلفی از تأمین ایمنی، بهداشت و رفاه در نظر گرفته میشود و مناسبات اجتماعی سطوح مختلفی از پای‌بندی به قوانین و اخلاقیات را نشان می‌دهد، برآورد مسؤولیت‌های اخلاقی و اجتماعی مهندسان هم در ارائه خدمات بالاتر از عرف قابل‌طرح است و هم در برآورد این‌گونه مسؤولیت‌ها بالاتر از الزامات قانونی. پیمایش صورت گرفته در این مقاله نشان می‌دهد که علاقه‌مندی متخصصان به انجام کار خیر در حوزه تخصصی خود بیشتر از وجوه دیگر کار خیر در جامعه است.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "«کار خیر» در جوامع تخصصی" نوشته " حامد خانجانی " است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده و در سیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید