پس از گسترش اسلام در سرزمین‌های مختلف و عرصه‌های زبانی گوناگون علی‌الخصوص در عصر کنونی، فهم آیات و روایات به لحاظ دارا بودن ثمرات فراوان در علوم دینی مانند علم تفسیر و حدیث اهمیت بسیاری دارد و همچنین در علوم نوین در مشخص کردن چهارچوب‌های اخلاقی و حتی فقهی تأثیر به سزایی دارد و می‌توان مدخل ورود به تفسیر و بررسی روایات را پس از علم صرف و نحو، معناشناسی دانست.
در معناشناسی با بررسی ارتباط معنایی بین واژگان مانند تضاد، ترادف و... و دسته‌بندی کارکردی همواره می‌توان به تحلیلی صحیح و ذوفایده‌ای درباره مفهوم و معنایی که آن واژه برای آن بر اساس انواع وضع(تعیینی، تعیّنی و...) وضع شده است، دست یافت و یکی از مفاهیمی که در قرآن و احادیث واژگان بسیار با دایره مفهومی فراوانی دارد.
معانی مختلف نیکی
نیکی و خوبی کردن است که واژگان کثیری مانند احسان، انفاق، بر، خیر، زکات و... هرکدام در دایره‌ای مفهومی و عملکردی خاص خود قرار دارد و وفور واژگان حول یک مفهوم کلی در کلام خداوند و معصومین با وجود اینکه این واژگان هرکدام دارای مصادیق و کارکردهای متفاوتی می‌باشند، نشان از اهمیت مفهوم خیر و نیکوکاری در فرهنگ اسلامی دارد، اما در میان تمام این واژگان بیان شده و بیان نشده واژه «بر» به جهت دارا بودن مفاهیم کثیر و در ظاهر متفاوت (هم به معنای خشکی و هم به معنای نیکی است) که گاهی این تفاوت موجب استیصال اهل لغت گشته تا آنجا که موجبات اعتراف آن‌ها به ناتوانی در فهم معنای دقیق این واژه فراهم آورده است.
این ویژگی‌های باعث شد تا با بررسی آیات و روایات تفسیری «بر» و دسته‌بندی مفاهیم در آیاتی که از این واژه با معنای نیکی استفاده شده است به مفهومی دقیق و کاربردی برای استفاده از این واژه در محل‌های استعمال دیگر بدست آوریم، زیرا واژه‌ای که خداوند در قرآن و معصومین در روایات از آن استفاده کرده‌اند بلاشک نشان‌دهنده صحت وضع آن لفظ برای آن معنا است با وجود اینکه شاید بتوان گفت صحت یا عدم صحت وضع سایر الفاظ برای آن معنا یا استعمال آن لفظ در سایر معانی را اثبات نمی‌کند و بر این اساس می‌توان گفت استفاده از «بر» در معانی آورده شده در قرآن صحیح و قابل استفاده و استناد در تفاسیر و منابر است.
بررسی واژه "بر" در لغت
(بَرَّ) الْبَاءُ و الرَّاءُ به‌صورت مضاعف در لغت به معنی خشکی است و به نقل از التهذيب و الصحاح گفته‌اند خلاف بحر است که در اکثر معاجم به آن اشاره شده است اما معنای اصلی آن توسعه است که به خشکی به سبب اینکه ابتدا بیشتر دنیا دریا بوده است و سپس خشکی‌ها توسعه یافته‌اند، تعلق گرفته است و سپس شایع شده است به مترادف احسان و صله پس الْبِرُّ که معنای توسعه در کار خیر و نیکی است و این معنای کلید فهم استفاده از بر در جایگاه‌های مختلف و معانی مختلف در قرآن است و در باب استفاده از واژه بر به معنای نیکی باید گفت که فرق اساسی بر با تمام واژگان دیگر مترادف با نیکی مانند احسان و انفاق و خیر گسترده‌تر بودن و به معنای دیگر رابطه بر با دیگر واژگان قریب المعنا، عموم و خصوص مطلق است.
برای مطالعه :
"بر" در قرآن
«بر»در قرآن در معانی مختلفی استفاده شده است و این تقسیم‌بندی عبارت‌اند است:
1. بر در معنایی عام
لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ (آل عمران92)
در ترجمه کلمه «بر» در این آیه مانند آیات قبلی واژه نیکی آمده است اما زجاج در تفسیر این آیه می‌گوید هر چیزی از انفاق که موجب تقرب انسان به خداوند را فراهم می‌آورد و «بر» را نعمت تقرب الهی می‌داند که جز نعمت‌های اخروی است و از «بر» به معنی باز بودن دست و پای آدمی در انجام کار خیر اعم از قلبی و عملی نام برده است یعنی هم به معنای مسائل اعتقادی و هم در برگیرنده مسائل عملی مانند انفاق است و با در نظر گرفتن آیه 177 سوره مبارکه بقره که توضیحات آن در آینده خواهد آمد و «بر» را مبنی بر افعال واجب و فقهی می‌داند و این آیه شریف که شرط «بر» را انفاق می‌داند و انفاق واژه‌ای عام است که شامل پرداختی‌های واجب و مستحب است.
بنابراین «بر»، هم بر عمل واجب و هم بر عمل مستحب تعلق می‌گردد، در حدیثی که از امام صادق علیه‌السلام به‌عنوان مفسر این آیه آورده شده است از قول مفضل نقل شده است که اهل‌بیت علیهم‌السلام بر و تقوی و سبیل هدایت هستند لذا می‌توان گفت اعم‌ترین معنای «بر» نزد مکاتب تفسیری و مذاهب مختلف از این آیه شریف فهمیده شده است.
يا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ (2/مائده)
در این آیه جمله تعاونوا.. جمله استینافیه است و عطف به أن تعتدوا نیست و مؤمنان را امر می‌کند به اینکه در نیکی و تقوا با یکدیگر تعاون داشته باشند و در اثم( که دارای معانی گسترده‌ای است) و دشمنی با هم متحد نشوند و تعاون نداشته باشند و تعاون در نیکی یک امر مهم برای دستیابی به عدالت اجتماعی و برخی مانند صاحب المیزان این آیه را به سبب اهمیت بخشیدن به تعهد به عهود که در ابتدای سوره آمده است دانسته‌اند، اما در این شکی نیست که دستور به «بر» در این آیه شریف یک دستور به مسلمین در سطحی فرا فردی و اجتماعی است و دارای معنایی عام است و قرین باتقوا است.
لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ (الممتحنة/8)
در این آیه شریف خداوند در توضیحی، مستثنی حکم اول سوره را مشخص می‌نماید(الممتحنه/1) و دستور به نیکی و احسان و عدالت به کافرینی که دارای شروط ذکر شده در این آیه می‌باشند را داده است اما قطعاً این دستور به نیکی‌ها در چهارچوب مسائل فقهی مرتبط با کفاری است که به هر نحوی با مسلمین قرارداد دارند و ذمی می‌باشند.
اما نتیجه‌ای که از این آیه می‌توان برداشت کرد این است «بر» از جانب مسلمانان حتی به کافران نیز تعلق می‌گیرد و به نظر می‌رسد «بر» در این آیه شریف به معنای عام مورد استفاده قرار گرفته است ولی قرائن لغوی و بحث درباره کفار به آن عام تخصیص می‌دهد و «بر» را شامل معنایی تخصیص یافته و مختص شده برای کافران می‌کند که شرح آن احکام و مسائل خارج از مجال این مقاله است اما در این آیه «بر» به نظر می‌رسد «بر» را می‌توان در مقام استعمال لفظ به جهت مفهوم عام آن دانست.
أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُون(بقره/44)
این آیه شریف اولین آیه‌ای در مصحف است که واژه بر در آن استفاده شده است و در مجموعه‌ای از آیات است که سرزنش قوم بنی‌اسرائیل به سبب بد عهدی‌های‌شان آغاز شده است و یکی از این بدعهدی‌ها دستور دادن علما به افعال نیک و عدم عمل کردن آن‌ها به اوامر خود بوده است و «بر» در این آیه بر اساس حدیثی از امام حسن عسگری علیه‌السلام پرداخت صدقات و ادا امانات است و در روایاتی دیگر از پدر بزرگوارشان امام صادق علیه‌السلام در کتاب فی مصباح الشریعة در تفسیر این آیه شریف آمده است که:
ای خاین آیا از خلق من چیزی را طلب می‌کنی که خود از آن سرپیچی می‌کنی و به آن گردن نمی‌نهی و در نتیجه بر اساس دو روایتی که ذکر شد «بر» به‌صورت عام در حدیث دوم و به معنای اخص در حدیث اول، که یکی از مصادیق آن عام است آمده است و مؤید این نظر، آیات ما قبل این آیه است که مذمت بنی‌اسرائیل در وجوه مختلف صورت گرفته است.
2. بر در معنای مسائل کلامی و فقهی
لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (177بقره)
در این آیه بر اساس ترجمه‌های معمول واژه «بر» به نیکی ترجمه شده است و (البرّ)، مصدر سماعی از فعل برّ يبرّ باب فتح وزن آن فعل بكسر فسكون است و به نظر می‌رسد که مفهوم در این آیه توسعه در اعمال و اعتقادات است و درباره اعمال عبادی و اعتقادی است و در تفاسیر آمده است این آیه به سبب جدال بین مسیحیان و یهودیان پس از انتقال قبله از بیت‌المقدس به مکه نازل شده است، در روایتی از امام سجاد علیه‌السلام در باب تفسیر این آیه آمده است «بر» طاعاتی که فکر می‌کنید با انجام آن بهشت و رضوان را می‌طلبید نیست بلکه «بر» اعتقاد به یوم الاخرة و ملائکه و... است و در این آیه مصادیق بر به گسترده‌ترین حالات ممکن آمده است و در ابتدای آیه بر به معنای مسائل کلامی و فقهی است اما مصادیق دیگر «بر» را پس از لکن موارد اعتقادی و فقهی و اخلاقی، اعم از اخلاق اجتماعی و فردی می‌داند.
3. «بر» در مقابل افعال غیرعاقلانه و دور از شأن
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (بقره189)
در ابتدای این آیه به مسئله ایام و گذر ایام و اعمال خاصی مانند روزه و حج که هرکدام دارای زمان‌های خاصی است اما واژه «بر» به‌منظور نفی ارشادی از عملی است که در عصر جاهلیت اعراب انجام می‌دادند و هنگام حج اگر به هر دلیلی قصد ورود به خانه‌ها را داشتند، دیوار را تخریب می‌کردند و وارد خانه می‌شدند و در اینجا «بر»، ورود به خانه از در و انجام دادن یک کار عقلایی و در مقابل انجام دادن یک کار غیر عرفی و غیر عقلایی بوده است و در اینآیه نیز فاعل «بر» بندگان بوده‌اند.
4. «بر» در معنای صفت خداوند
إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحيمُ (طور/28)
این آیه تنها آیه‌ای در قرآن است که «بر» را به خداوند نسبت می‌دهد و «بر» را یکی از صفات خداوند می‌داند اما در تفاسیری از قبیل المیزان آن‌ها به معنای احسان گرفته‌اند، اما رحیم، صفت برای «بر» است و «بر» خبر برای جمله با مبتدای هو است و هو خود خبر آن است بنابراین «بر» به خداوند نسبت داده شده است و «بر» را قطعاً می‌توان یکی از صفات خداوند دانست.
بیشتر بخوانید :
نتیجه‌گیری
تمام آیاتی که «بر» در قرآن به‌صورت اسم و فعل استفاده شده‌اند بر آن شرحی بود که گذشت اما آیاتی نیز در قرآن وجود دارد که به فاعلین «بر» و لغت ابرار اشاره می‌کند اما به جهت بررسی ذو ابعادی که بر روی کلمه «بر» و فارغ از قالب لغوی آن صورت گرفته است، بررسی اسم فاعل فاقد فایده معناشناسی بوده و در نتایج بدست آمده تأثیری ایجاد نمی‌کرده است.و نویسنده مقاله از ورود به آن اجتناب کرده است.
برای نتیجه‌گیری لازم است تا به نکات احصا شده از آیات فوق دقت کرد که به دو نکته قابل‌ملاحظه دست می‌یابیم:
1. با نگاه به معانی «بر» در آیات ذکر شده به این نتیجه دست می‌یابیم که «بر» واژه‌ای است دارای معانی گسترده با مصدر اشتقاقی توسیع که هم بر معنای گسترش خشکی‌ها در بحر تعلق می‌گیرد و هم بر اثر وضع شیوعی بر گسترش احسان صدق می‌کند اما به‌هرحال صفت توسیع را نمی‌توان در مفهوم «بر» نادیده گرفت.
2. با نگاه به معانی آورده شد در تفاسیر و معاجم و روایات تفسیری در آیاتی که در این مقاله آورده شده است به این مسئله پی می‌بریم که «بر» در معانی کلامی، فقهی (فردی و اجتماعی)، در باب اخلاق اجتماعی و احسان به معنای نیکی و مهربانی و متعلقات آن، با موضوع قرار دادن خالق و مخلوق به کار رفته است.
با در نظر گرفتن دو مقدمه فوق به این نتیجه دست می‌یابیم که «بر» در قرآن دارای معنایی تشکیکی است که هم شامل خداوند متعال می‌گردد و صفت متصف به او و متصف به بندگان الهی است و با پذیرش این مسئله تبعا باید پذیرا باشیم در انسان‌ها این تشکیک حدِّ اقل و اکثر خواهد داشت که حداکثر ابرار در مخلوقات را باید اولیا و اقربای الهی (که اتم آن‌ها اهل بیت عصمت و طهارت هستند) دانست، و برای سایر بندگان بسته به مجموعی از تلاش آن‌ها در حوزه‌های فقهی، کلامی و اخلاقی، چه در ابعاد فردی و چه اجتماعی درجات متفاوتی وجود خواهد داشت، فلذا تفسیر آیات مشتمل بر «بر» بدون در نظر گرفتن تشکیکی بودن معنای این کلمه و یافتن قراین موجود در کلام ( قراین حالیه، کلامیه و...) غیرممکن خواهد بود و تشخیص اینکه «بر» در آیات و احادیث دارای چه معنایی است نیاز به دقتی محققانه دارد.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله " معناشناسی«بر» در قرآن " نوشته " علی معلمی، علیرضا اکرامیان " است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده و در سیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید