خوانين يزد يکي از حکومت‌هاي محلي بوده‌اند که محمّد تقي خان بافقي پايه‌گذار و قدرت‌مندترين فرد اين خاندان با انقياد بر زمامداران افشار و زند ثبات سياسي در يزد را برقرار نمود. وي علاوه بر فعاليّت سياسي، آثاري در جهت تثبيت حکومتش بنا کرد. وقف در یزد سابقه‌ای بس دیرینه دارد که در حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ریشه داشته و تعدد موقوفات و رقبات تأییدی بر آن است. یکی از عرصه‌هایی که نقش محمّد تقی خان در آن نمود دارد و کم‌تر مورد توجّه قرارگرفته، عرصه وقف است.
بعد از حمله‌ی افغان‌ها تا زمان قاجار به میزان زیادی وقف کاهش یافت امّا در این اثنا طبق اسناد موجود، وقف در یزد سیر صعودی داشته است. هدف اصلی در این پژوهش، کنکاش انگیزه‌های وقف و همچنین نگرشی بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی موقوفات وی در یزد است. بیش‌ترین تعداد رقبات وقفی او مربوط به آب و زمین می‌شود که منبع تأمین‌کننده‌ی آب هم بیشتر قنات‌ها بوده است.
عايدات موقوفات وی به مصرف در حوزه‌هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي از قبيل گسترش علوم اسلامي، تعميرات مشاهد مشرفه، بهبود وضع زندگي عموم مردم و حتّي به مصرف آيندگان می‌رسيده است. بررسی مصارف موقوفات محمّد تقیخان بیان‌گر تعدد مصارف آن در طول دورهی زمانی مذکور است. همچنین موقوفات محمّدتقي‌خان نقش بسزايي در گسترش جامعه‌ي شهري يزد داشته است. سازه‌های او و وقف آنها با توجّه به نیاز و شرایط آن روزگار بوده است.
شخصيّت محمّد تقي خان در عملکرد سياسي، اقتصادي- مذهبي وي آشکار است. اگرچه قطع به‌یقین نمی‌توان راجع به انگیزه‌ی محمّد تقی خان در خصوص وقف اموالش نظر داد امّا به طور کلی می‌توان کسب ثواب اخروی و منزلت اجتماعی را در نظر گرفت. بنابراین، هدف این پژوهش بررسی کنش سیاسی محمد تقی خان و تأثیرات موقوفاتش بر حیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی دوران خوانین است که به فهم بیشتر اوضاع یزد از اواخر دوران صفویه تا قاجاریه می‌انجامد.
بررسی پيشينه اجتماعی_اقتصادی محمدتقی خان بافقی
تاکنون تحقيق جامعي از فعالیتهای مذهبي- اقتصادي وقف محمّد تقي خان و تأثیرات آن در ايجاد دگرگوني جغرافيايي و ايجاد فضاهاي شهري يزد در دوره خوانين انجام نگرفته است. اگرچه شايد نقض منابع، مشکل اساسي بررسي پيشينه اجتماعي و اقتصادي اين قدرت محلي بوده است.
از این رو اين نوشتار بر آن است با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و وقف نامه‌ها به تجزیه و تحلیل نقش وقف در توسعه منابع آبي، گسترش فضاهاي درون‌شهری و غيره در شهر يزد بپردازد.
برخی از کتاب‌ها و مقالاتی که در این زمینه به نگارش درآمده است، بدین شرح است:
کتاب جامع جعفری اثر طرب نایینی از منشیان عصر قاجاری، حدود دویست سال از تاریخ یزد، از عصر افشاریه و زندیه و بخشی از دوره قاجاریه تا سال 1245 ه.ق را در بر می‌گیرد. این کتاب در مورد دوران خوانین یزد اطلاعات زیادی را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
پایان‌نامه‌ی «یزد در دورهی خوانین» به کوشش جمال عابدنیا؛ مقاله‌ی «کریم خان‌زند و تقی خان یزدی» به کوشش محمّدرضا رحمتی تحقیقاتی در باب خوانین است.
در مورد وقف، آثار زیادی وجود دارد مانند: مقاله‌ای از لمبتون تحت عنوان «وقف در ایران»؛ یا «وقف، شالوده‌ی توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی» نگارش یافته محمّد حبیبی؛ همین‌طور پژوهشی از سوی هرمز ابراهیم‌نژاد تحت عنوان: «The Waqf, The State and Medical Education in Ninteenth century Iran» انجام‌گرفته که به بررسی نهاد وقف پرداخته است.
برای مطالعه :
قدرت و نفوذ محمّدتقی خان از دوران افشاریه تا قاجاريه
در بررسی ادوار گذشته‌ی ایران با مرگ هر پادشاه اوضاع کشور دچار دگرگونی شده و فرصتی به برخی از شاهزادگان می‌داد تا به بسط قدرت خویش با استفاده از شرایط موجود برآیند و حکومت‌های محلی با اعلان استقلال، نظم و امنیت کشور را تحت تأثیر قرار می‌دادند. اوضاع یزد هم پس از قتل نادرشاه چنین بود. زمانی که محمّد تقی خان (ملقب به خان‌بزرگ) سی‌ساله بود، مردم یزد از سفاهت و سوء تدبیر علم‌خان به ستوه آمده، جمعی از اعیان و بزرگان شهر به بافق رفته و طی دعوت‌های مکرر از محمّد تقی خان، در سال 1161ه.ق عازم یزد شد که در این سال علی قلی افشار بر ایران مستولی شده بود.
محمّد تقی خان زمانی که به حکومت یزد رسید، با جدا کردن یزد از قلمرو شاهرخ‌خان مانند یک حاکم خودمختار عمل می‌کرد و مدعی استقلال بود، به همین سبب حکومت مرکزی بر آن می‌شد که یزد را تسخیر و تقی خان را مطیع خود نماید. تشکیل این دودمان باعث ثبات سیاسی یزد شد.
دست‌یابی به حکومت کرمان و بازسازی شهر در اثر حملات و جنگ‌های متعدد ازجمله اقداماتی است که انجام شد. وی قریب چهل سال در دوران زندیه حاکم یزد بود.
این حکومت محلی تا سال 1234 ه.ق. (1818 م) حیات داشت و بعد از وفات خان‌بزرگ که به روایتی 53 سال حکومت کرد، علی نقی خان جانشین پدر شد و تا سال 1219ه.ق حکومت کرمان در دست برادران و پسران او بود. در سال 1245 ه.ق. (بعد از قرارداد ترکمن‌چای) یکی از فرزندان محمّد تقی خان به نام عبدالرضا خان رهبري شورشی که ناشي از نارضايتي عمومي از عملکرد محمّد ولي ميرزا انجاميد را به‌عهده داشت. سرانجام یزد از سوی عباس‌میرزای ولیعهد به تصرف درآمد.
حیات اجتماعی مردم یزد در دورهی حکومت محمّد تقی خان بافقی
جامعه‌ی ایران از فاصله‌ی بین انقراض صفویه تا تأسیس سلسله‌ی قاجار همان خصایص خود را حفظ نمود و جامعه‌ی قاجاریه وارث آن عصر شد. حتّی با بررسی عصر افشاریه، روال زندگی مردم با نظام‌ها و ترتیبات سنتی عصر صفوی در تداوم بوده است.
یکی از این خصایص در حوزه‌ی مراتب اجتماعی بود که خوانین غالباً از رده‌های عمال دیوانی یعنی از افراد دستگاه سلطنت محسوب می‌شدند. عصر صفوی که در اواخر آن با ظهور عنایت سلطان تاریخ خوانین پا می‌گیرد، شهر یزد از آرامش و امنیت برخوردار بوده و توانست در زمینه‌ی بازرگانی به‌ویژه منسوجات و ابریشم به رشد چشم‌گیری برسد.
طبق مستندات تاریخی، شهر یزد در اوایل قاجار، ازنظر تجارت و اقتصاد و همین‌طور نساجی از معتبر‌ترین شهرهای کشور محسوب میشده است. هم‌جواری شهر با کویر و محدود بودن کشاورزی، تکیه‌ی یزد بر تجارت و بازار، از منابع کسب درآمد بود. همچنین قرارگیری در مسیر تجاری ابریشم باعث رونق اقتصادی یزد می‌شد. بدین سبب بازرگانان از تأثیرگذارترین افراد در شهر یزد به شمار می‌آمدند.
محمّد تقی خان با وقف اموال خود سعی نمود تا زمانی که زمام امور حکومتی را در دست دارد، خدمات شایان توجّهی را به مردم عرضه بدارد. این موقوفات در تداوم حیات مجموعه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شهر یزد مؤثر و در دوره‌های بعد منشأ حرکت‌های تأثیرگذاری از سوی نوادگان او و عموم مردم بوده است.
موقوفات خان در اعتلای حیات اجتماعی یزد
در بررسی میزان رشد یا کاهش موقوفات و همچنین تأثيرهاي آن توسط حاکمان و مردم در بهبود وضعیت اجتماعی از صفویه تا اوایل قاجاریه، باید گفت در زمان هجوم محمود افغان دفاتر و رقبات وقفی از بین رفتند و در زمان نادرشاه به‌واسطه‌ی نا آگاهی او، بسیاری از موقوفات ایران توسط حکومت و درباریان ضبط، و درآمد حاصل از آن صرف لشکریان و نظامیان شد. درنتیجه وضعیت وقف دچار رکود شد.
در دوره قاجاریه بر اساس نگرشِ حاکمان و دولت‌مردان، نهادِ وقف اداره می‌شد که با توجّه به بافت سنتي جامعه‌ی آن روز، بسیاری از موقوفات صرف روشنایی عتبات عالیات، تهیّه بوریا، شمع مساجد و برگزاری مجالس روضه‌خوانی و تعزیه‌داری می‌شد. در حمله‌ی افغان‌ها به ایران (1134- 1148 ه.ق) صدمات و لطمات زیادی به شهر یزد وارد شد.
از اواخر افشاریه (1148- 1160 ه.ق) تا دورهی قاجاریه به مدّت نیم‌قرن یزد سیر صعودی پیش گرفت. در این دوره محمّد تقی خان علاوه بر تأسیس بناهای عام‌المنفعه، موقوفات بسیاری که شامل میدان خان، بازار قیصریه و موقوفات عام بوده را داشته است. در دوره قاجاریه، نیز روند آبادانی یزد توسط فرزندانش ادامه يافت.
از انگیزه‌های محمّد تقی خان براي وقف اموال خود به‌عنوان یک حاکم محلي؛ وطن‌دوستی، کسب وجهه‌ی اجتماعی و شهرت به نیکوکاری می‌توان نام برد. با گسترش سنت نیکوی وقف توسط محمّد تقی خان، مردم یزد هم بناهای زیادی تأسیس و سپس وقف نموده‌اند که نه‌تنها در یزد بلکه در بافق، بهاباد و دیگر مناطق یزد با توجّه به آثار و رقبات و سنگ‌نوشته‌های موقوفاتی که باقی‌مانده، می‌توان صحت این مدعا را اثبات نمود. بنابراین یکی از تأثیرات وقف محمّد تقی خان در یزد، احیای روحیه‌ی وقف در بین مردم بوده است.
بر اساس ویژگی استقلال وقف، وقف حاکم و سلطان با شخص معمولی یکسان است، و در زمرهی «وقف خاص» قرار می‌گیرد. انجام وقف، به همه‌ی قشرهای جامعه تعلق دارد و این هم‌بستگی اجتماعی به‌منظور رفع نیازهای ضروری طبقات محروم، تحقق عدالت اجتماعی و جلوگیری از تمرکز ثروت در دست عدّهای معدود است که بیشک محمّد تقیخان به این موارد توجّه داشته است. شهر یزد به دلیل شهرت و اهمیّت مذهبی خود در سده‌ی هشتم هجری به بعد نام «دارالعباده» به آن اطلاق شد و سنت وقف در آن اعتبار چشم‌گیری داشته است.
حیات فرهنگی یزد در دوران محمّد تقی خان
مدارس عصر صفوی تا قاجار، تا قبل از تاسیس مدارس نوین، رونقی نداشته و به دو شکل عمده و ابتدایی دیده می‌شد . در زمان سلطنت نادر شاه افشار، کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار به‌واسطه‌ی دلایل عدیده‌ای، به فرهنگ و تعلیم و تربیت عامه توجّه خاصی نشد و روند فعالیتهای آموزش و پرورش مانند دوره‌های قبل دچار رکود شد. در دوران افشار و زندیه، کتابخانه‌ی مهّمی به وجود نیامد. در این دوران حکومت خوانین مراکز علمی- فرهنگی را بر پا کردند که به‌طور اَخص به مدرسه‌ی خان پرداخته خواهد شد.
مدرسه خان
مدرسه خان یکی از بناهای باشکوه و به‌یادماندنی محمّد تقی خان بافقی است که این مدرسه را در خارج حصار شهر یزد ایجاد کرد. مدرسه مرکب از دو طرف، یعنی دو مدرسه کوچک و بزرگ که مدرسه کوچک را مرحوم محمّد تقی خان بنا نمود و مدرسه‌ی بزرگ را فرزندش علی نقی خان به‌صورت کنونی به اتمام رسانید. این مدرسه از بزرگ‌ترین مدارس شهر است که وقفیات فراوانی دارد.
وقفیات بر این مدرسه صرف هزینه‌ی تعمیر و اداره‌ی آن بوده که واقف به آن توجّه داشته است. مدرسه‌ی خان رونق بسیار چشم‌گیری در عصر خود داشته که علمای زیادی در آنجا به تدریس پرداخته‌اند که دو نفر مدرس (یکی مدرس کل و یکی مدرس جزء) به صلاح‌دید متولی به آموزش و تدریس طلاب می‌پرداختند؛ که بتوانند مفاهيم مذهبي را بر اساس متون ديني درک و استخراج و در وضع قوانين و ورود به مسائل سياسي عمل کنند.
موقوفات این دو مدرسه هشت فقره از رقبات و مستقلات محمّد تقی خان بافقی است. وقف در امر پژوهش می‌تواند توسعه‌ی علمی و تحقیقاتی و گسترش کتابخانه و مدارس و دارالعلم را در جامعه‌ی اسلامی در بر داشته باشد. از اهداف اصلی محمّد تقی خان در تاسیس مدرسه‌ی خان، گسترش علم و فرهنگ بود.
نگرشی بر سیاست مذهبی و ترویج مذهب در زمان حکومت محمّدتقی خان
خاندان‌های حکومت‌گر ایران هم‌چون خوانین یزد، از خط مشی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خاصی برخوردار بوده‌اند که به عقاید، ساختار و بافت درونی قبیلگی آنان مربوط میشده، و جزئی از هویت آنها بوده است. محمّد تقی خان به دلیل فضای حکومتی شهر یزد که مردمان به مذهب توجّه ویژه‌ای داشتند، پای‌بندی او به مذهب را در چند مورد می‌توان کنکاش کرد.
وقفيات خان‌بزرگ در نجف اشرف، کربلا، مشهد مقدّس و سایر مشاهد مشرّفه، مسجد کوفه و مهمانی دادن به طلّاب در اعیادی همانند غدیر بود و زوّار را تکريم مي‌کرد و هم‌چنين تدارکات روضه‌خوانی و سوخت و سقایت نجف اشرف را بر عهده داشت .
او در نجف اشرف به تعمیر حرم و رواق حرم حضرت علی (ع) پرداخت تا جایی که سنگ مرمر از برای رواق و سقّاخانه ارسال داشت و هدف او از ساخت سقّاخانه؛ خمس قنات دولت‌آباد بود. همچنین دستور داده بود؛ همیشه دو شمع کافوری بالای ضریح و دو شمع پایین ضریح مبارک روشن باشد .
پدیده‌ی وقف علاوه بر رشد فرهنگی و اقتصادی یک شهر، باعث رونق محافل مذهبی و حفظ روحیه دینی- مذهبی در بین مردم هم می‌شود؛ که موقوفات خان‌بزرگ در ترویج فرهنگ مذهبی در یزد مؤثر بوده است.
به‌طور کلی میزان موقوفات نشان از اعتقادات قوی مذهبی و شرایط اقتصادی آن زمان مردم دارد و به آگاهی، تدین، حس هم‌دردی اجتماعی و شرایط و نیازهای اقتصادی، اجتماعی جامعه برمی‌گردد. در وقف امکانات مادي باعث ارتقاي ارزش‌هاي معنوي مي‌شود؛ بدين معنا که ثروت مادي جامعه به‌صورت عادلانه در ميان همه‌ي اقشار جامعه توزيع مي‌گردد. با وقف، اموال شخصي واقف تضمين مي‌شود و نحوه‌ي استفاده‌ي آن را مشخص و عايدات آن به مصرف مي‌رسد.
بیشتر بخوانید :
ارزیابی آثار و مستحدثات محمّد تقی خان بافقی
محمّد تقی خان در ساخت یا آباد کردن منطقه‌ی محروسه‌ی تحت فرمانروایی‌اش حتّی حصار خارج شهر یزد (منظور زمانی است که یزد هنوز تا به این حد به گسترش نرسیده بود و مناطقی که در آن زمان خارج حصار بوده، الآن جزء شهر به‌حساب می‌آیند) به ساخت و تعمیر بناها پرداخت.
او با آباد کردن زمین‌های بایر که بر طبق شرع این زمین‌ها بعد از آباد شدن تحت مالکیت همان شخص درمی‌آید، به املاک و مستغلات خود افزود و در میان فرزندانش تقسیم کرد، سپس همگی را احتمالاً براي فرار از پرداخت ماليات، حفظ املاک، ميراثي ماندگار براي فرزندان خود و هم‌چنين توليت نسل به نسل در بين آنها وقف نمود. گرچه اولادان و احفاد خان‌بزرگ هم به پیروی از پدر به ساخت بناهایی پرداختند و سپس وقف نمودند.
محمّد تقی خان اکثر مستحدثات خود را در خارج از شهر یزد به دلیل کثرت جمعیّت و مرکز بازرگانی که از مرکز شهر به بازار بیرون شهر انتقال یافته بود، ایجاد کرد. احتمالاً محمد تقی خان توسعه شهر یزد را در نظر گرفته و به علّت هوای خشک یزد، بیشتر زمین‌های این منطقه میبایست با آب قنات و احداث باغات آباد شود.
اقتصاد يزد را مي‌توان حول محورهاي کشاورزي و سود حاصل از کشت محصولات ارزآور در زمين‌هاي زراعتي که مالکيت آن منبع عمده نفوذ و قدرت افراد به‌حساب می‌آمد، بررسي کرد. باید گفت «قسمت عمده‌ی خاک یزد را کویر و صحاری لمیزرع تشکیل می‌دهد مانند صحرای نو گنبد، کویر بافق، کویر ابرقو و غیره» . مهم‌ترین محوری که در اینجا مدنظر است، محور یزد به بافق است که با گذار از مسجد کهن فهرج در حاشیه‌ی کویر تا بافق و همین‌طور شهر یزد ادامه می‌یابد که محمّد تقی خان مستحدثات خود را در حول این محورها ساخته است. واتسن در کتابش در مورد وضعیت طبیعی یزد این‌گونه می‌نویسد:
«نواحی یزد به‌واسطه‌ی خشکی بیابان و کم‌یابی آب، محدود و کم‌جمعیت است».
نیدرمایر در سفرنامه‌ی خود از قسمت غربی شهر یزد که توسط ریگ‌های نرم محاصره شده و مردم آن در هر دم با طوفانی از ریگ‌های تازه روبرو می‌شدند، سخن گفته است.
آثار محمّد تقی خان را به دودسته می‌توان تقسیم بندی کرد:
گروه اول:
ساخته‌های محلی بازار یزد در بیرون حصار شهر نزدیک دروازه، که می‌توان به تعمیر میدان خان، ساخت مدرسه‌ی خان، تاسیس قیصریه و خان گلشن و ضراب‌خانه اشاره کرد.
احداث باغ‌ها و کاروانسراها و بازار و ضراب‌خانه؛ نشان از اندیشه‌ی قوی اقتصادی محمّد تقی خان است، به‌طور مثال صادرات میوه‌ی باغ‌ها را به شهرهای هم‌جوار، حمل و جابجایی بار در کاروانسراها و وجود بازارهايي چون بازار قيصريه نشان از پويايي اقتصاد شهر بوده است. از شاخص‌ترين عنصر کالبدي با عملکرد اقتصادي در يزد بازار است.
گروه دوم:
قنوات و باغ‌ها هستند که محمّد تقی خان آنها را احداث و بین اولادانش تقسیم کرد. از قنوات احداثی مهّم‌ترین آنها قنات دولت‌آباد و قنات تقی آباد به انضمام سه قنات دیگر که مجموع این پنج قنات را قنات دولت آباد می‌گفتند. از مهّم‌ترین مستحدثات او، بنای باغ دولت آباد است و همچنین باغ جنّت آباد که دو کاروانسرا هم احداث کرد. ساخت باغ در کشور ایران به‌خصوص دورهی اسلامی سابقه‌ای بس دیرینه داشته است. به دلیل اختلاف آب و هوایی، ساخت باغ در مناطق گرمسیری اهمیّت ویژه‌ای دارد. یکی از اصول معماری ایران درون‌گرایی است، باغ‌ها نیز از همین امر تبعیت کرده و عموماً اطراف آن با دیوار محصور بوده است. مهّم‌ترین مسئله برای حیات بخشیدن باغ، آب‌رسانی از راه‌های دوردست بدان‌جا بوده که از طریق قنوات این امر ممکن میشده است. اکثراً در کنار آنها طاحون‌های بنا می‌داشتند تا به تولید آرد منطقه هم به کمک آسیابی که به‌واسطه‌ی آب این قنوات کار می‌کرده، کمک کرده باشند.
تولیت آنها را بعد از وقف به اولادشان می‌سپردند و شرایطی برای استفاده از موقوفات خود وضع می‌کردند. این باغات هم به آبادانی منطقه کمک می‌کرده و هم صدقه‌ای جاریه برای خوانین بوده است. مالکیت قنات‌های احداث شده توسط محمّد تقی خان در انحصار خودش بود و در دورهی خوانین توانستند از این راه زمین‌های بایر را آباد کنند. حفر قنات بدون شک یکی از مهّم‌ترین پدیده‌ها و شگفتی‌های زندگی در کویر است.
در مورد اهمیّت قنوات باید گفت که در عین آبدهی که مناسب برای شرایط در کویر است، در برابر اقداماتی که انسان در استفاده از منابع آب زیرزمینی انجام می‌دهد، نوعی محافظت دارد و ابداع آن به که‌ها قرن قبل مربوط می‌شود. اهميّت عنصر آب از ديرباز باعث تقويت انگيزه‌اي در واقفان براي ساخت تأسيسات آبي مي‌شد. قنات به‌عنوان یک فناوری در طول قرون متمادی تبدیل به یک فرهنگ شده و ارتباطی نزدیک با وقف داشته که باعث تأثیرات مثبت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و حتّی مذهبی در سطح جامعه شده است.
موقوفات محمّد تقی خان بافقی
محمّد تقی خان بافقی بعد از ساخت ابنیه‌ی مذکور، سه مورد از آنها را وقف کرد که درحال حاضر مشهود است.
اوّل:
وقف بر جنّت آباد که شامل باغ و عمارت آن است که به ساحت امام رضا (ع) تقدیم داشته است.
دوّم:
وقف بر مدرسه‌ی خان است که به سال 1188ه.ق. وقف به طلبه‌های علوم دینی ساکن در مدرسه شده است. تولیت آن را فرزندانش بر عهده داشته‌اند. از موارد وقف بر این مدرسه بازارچه‌ی قیصریه و ضراب‌خانه و یک درب خبازی در جنب منار مسجد ریگ، مزارع و موضع‌های اطراف جنت آباد است.
سوّم:
وقف بر باغ و قنات دولت آباد که آن را وقف چهارده معصوم نموده است. در وقف نامه‌ی قنات دولت آباد یزد، نام چندین آب‌انبار که به‌وسیله‌ی این قنات تأمین آب میشده، آمده است. آب‌انبارها، يکي از تأسيسات عمومي و ضروري پس از قنات‌ها و یک کار اجتماعی عام‌المنفعه در شهر يزد بوده‌اند که کارکردهاي مختلفي ازجمله تأمين آب شرب مردم را داشته‌اند.
یکی از شرایط محمّد تقی خان برای باغ مذکور این است که در وقف نامه اشاره‌شده شخصی (متولی) که می‌خواهد از این باغ استفاده کند، باید حتّی یک وجب از زمین هم که باشد آبیاری کند و سپس از این آب استفاده کند. در بیان مصارف وقف بعد از وضع حواله‌جات دیوان و تعمیر اراضی و مرمت عمارات موقوفه، یک‌پنجم را به ازای حق‌التألیف تصرف نماید و چهار خمس دیگر (معادل چهارپنجم) را صرف تعمیر و تزیین و فرش و روشنایی اصلی روضه مطهره و رواق‌ها و روشنایی سرای کفشدارها و علما و صلحائی که از روضات متبرکات به تلاوت کلام‌الله و دعا و زیارات مشغول هستند و زوار صرف نماید. تولیت با محمّد تقی خان و اولادش بوده و حق التولیه هم بعد از ایشان به احفادشان یعنی خوانین یزد باقی خواهد ماند. در وقف نامه آمده که بر هر یک از متولیان هر طبقه لازم است که در تعمیر و ترویج و آبادانی موقوفات نهایت جد و اهتمام را به عمل آورند. تولیت نسل به نسل در وقفیات توسط واقف درواقع همان استمرار اصل مسئولیت‌پذیری اجتماعی با شرایط وضع شده از آداب اجتماعی بوده است که میبایست اجرا شود. این انضباط اجتماعی موجب تقویت ارزش‌های اجتماعی می‌شود حتّی برای کسانی که از عایدات موقوفات بهرهمند می‌شوند.
محمّد تقی خان این مجموعه را پیش از سال1172ه.ق. احداث کرده و چهل سال بعد آن را وقف کرده است. به‌احتمال‌زیاد او تا سال 1212 ه.ق. بيشتر حق آب را بين بستگان تقسيم کرده بود و شاید هدف او ایجاد بنایی ماندگار و با وقف آن، صدقه بر مقابر شریفه خود و اولادی باشد و آبادانی اراضی و باغاتی که از آب قنات دولت آباد مشروب می‌شده‌اند و از مصارف وقف، میزانی از آن صرف روضه متبرکه سقایه نجف اشرف و امداد زوّار میشده است. مازاد آب قنات به قريه محمدآباد و چاهوک انتقال داده شد که پس از خريد دو هزار قفيز زمين باير با آب اين قنات زمين‌ها را آباد کرد. در ذیل به تأثیرات موقوفات محمّد تقی خان به‌عنوان یک حاکم محلیِ واقف در حیات اجتماعی مردم یزد با توجّه به وضعیت وقف و موقوفات در اواخر صفویه تا ظهور قاجاریه که در فوق ذکر شد، پرداخته خواهد شد.
بررسی تأثیرات موقوفات محمد تقی خان از بُعد اقتصادی بر یزد
تأثیرات فرهنگ وقف علاوه بر بعد اجتماعی و سیاسی، از جنبه اقتصادی هم مد نظر قرار می‌گیرد. وقف ریشه در کارکرد اقتصاد جامعه دارد. به طوری که شیوه‌های متعددی برای بهره‌برداری اقتصادی از اموال موقوفه وجود دارد و همچنین پاسخ‌گوی نیازهای اقتصادی جامعه مي‌تواند باشد. بنابراین تجلیات وقف به‌عنوان عنصری ارزشی در امور اقتصادی جامعه‌ی اسلامی تأثیرگذار است و موجب رونق و تحول اقتصادی و اجتماعی می‌گردد. اعتبار واقفان ميراثي براي وارثان آنان بود. از ديگر منظر دخالت حکومت در املاک موقوفه کاهش مي‌يافت. نقش وقف در ايجاد و گسترش فضاهاي شهري يزد با توجّه به نیاز عمومی آن زمان با ساخت مدرسه، آب‌انبار و غيره تا شکل‌گيري فضاهايي کلانتر از جمله بازار توسط محمّد تقي خان تأثيرگذار بوده است.
یزد شهری است که تداوم آن تا به امروز با توجّه به موقعیت مکانی آن، در ساز و کارهای اقتصادی نهفته است. مشخصاً مردم یزد از قدیم تاکنون در ساخت بناها و مزارع وقفی برای رفاه و آسایش افراد بی‌بضاعت تلاش کرده‌اند. املاک خالصه محمّدتقی خان و در کل خوانین علاوه بر یزد؛ بافق و بهاباد را هم به‌عنوان تیول خود حفظ کردند و حوالی آن با احداث قنوات، چندین روستا هم احداث کردند، که جزء وقفیات هم محسوب می‌شد. گسترش جامعه شهری يکي از کارکردهاي اقتصادي وقف است که احداث آبادی‌های جدید توسط محمّد تقی خان از نمونه‌های وقف در اقتصاد یزد است و هدف او براي استفاده ديگران و رفع نيازهاي مادي و معنوي جامعه است؛ زيرا مهّم‌ترين کارکرد وقف، از بين بردن فقر در جامعه و کاهش بار تکافل اجتماعي است. کارکرد موقوفات وی در توزیع ثروت و تعدیل اجتماعی مؤثر بوده است.
هدف محمّد تقی خان و به طور کلی خوانین یزد از وقف، استفاده از آن برای فقرا، زوار مشاهد مقدسه، روضات، سادات، برگزاری مجالس عاشورا و خاصه سفره عید غدیر و دیگر اعیاد مذهبی، حقوق خادمان مشاهد مشرفه، کمک‌هزینه‌های نگهداری خود ملک وقف‌شده، و آبیاری باغات بوده است. همچنین وقف میتوانسته پشتیبان خانوادگی در حفاظت از املاک مذکور باشد که از خطر غصب، اموال را به تأسیسات مذهبی در قالب وقف انتقال می‌دادند. انگیزه این واقفان از وقف سیاسی بوده است که عموماً حکمرانان را شامل می‌شود. برای پی بردن به اهداف سلاطین و حکام از وقف اموال، شرایط استفاده و بهره مندی عموم افراد و اطلاع آحاد مردم از عملکرد و انگیزه وقف واقف و نوع اقدام آنان، بینش اجتماعی و سیاسی افراد و زمان انجام وقف اموال‌شان، همین‌طور تغییرات و تقسیمات سیاسی و جغرافیایی حاصله از محل‌ها را می‌توان در وقف نامه‌ها بررسی کرد. وقف با توجّه به مسئولیت‌های متقابل و هم‌بستگی اجتماعی که میان ثروتمندان و نیازمندان ایجاد می‌کند، به‌طور طبیعی به کاهش چشم‌گیر فقر و محرومیت، افزایش درآمد و سطح زندگی عموم جامعه کمک می‌کند. در این راستا وقف، شکاف طبقاتی از نظر اقتصادی و تنش‌های موجود میان گروه‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد. بررسی موقوفه‌های خوانین، اطلاعاتی ارزشمند از شرایط اقتصادی و اجتماعی یزد در طول حکومت ایشان، نظیر تملک زمین و املاک، بافت شهر را به دست می‌دهد.
نتیجه‌گیری
با تشکیل دودمان خوانين توسط محمّد تقی خان ثبات سياسي بر يزد حاکم شد. مهّم‌ترين رکني که مي‌توان در احداثات وي در نظر گرفت وقفيات است. آن‌چنان‌که آورده شد، موقوفات محمّد تقي خان را مي‌توان بازتاب کالبدي وقف در فضاهاي شهري يزد به شمار آورد. با نگاهي به مندرجات تواريخ محلي يزد و وقف نامه‌ها روشن مي‌شود که سنت پسنديده‌ي وقف از جايگاه ويژهاي در ميان يزديان برخوردار بوده است. وقف را مي‌توان از عوامل مهّم و توسعه‌دهنده نظام اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي يزد در عصر خوانين دانست.
از نخستين انگيزه‌هاي محمد تقي خان براي مبادرت به وقف، محروميت‌زدايي از يزد بوده است که نمودي از سياست مذهبي او به شمار مي‌آيد و درنتیجه مفهوم "عدالت اجتماعي" در شهر يزد نمود پيدا مي‌کند. وقف اموال شخصي محمّد تقي خان را تضمين کرده بود و نحوه‌ي استفاده‌ي آن مشخص و عايداتش به مصرف مي‌رسید. اقدامات وي در اين حوزه، بيان‌گر ترويج اين سنت و توجّه به توسعه‌اي پايدار و ماندگار بوده که سهم موقوفات، تکافلي توانمند ساز در تاريخ يزد در دوران مذکور داشته است. درنتیجه حکومت محمّد تقي خان فصل نويني را در تاريخ سياسي، اجتماعي و اقتصادي منطقه يزد به وجود آورد که اثرات آن تا به امروز قابل‌مشاهده است. به‌طورکلي ميزان موقوفات نشان از اعتقادات قوي مذهبي و شرايط اقتصادي آن زمان مردم دارد و به آگاهي، تدين، حس هم‌دردي اجتماعي، شرايط و نيازهاي اقتصادي- اجتماعي شهر برمي‌گردد.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله " حکومت محمّد تقیخان بافقی در یزد (از کنش سیاسی تا فعالیّت مذهبی- اقتصادی وقف) " نوشته "ابوالفضل فتح‌آبادی و علی انصاری" است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده و درسیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید