مسئله خیر و خیرخواهی، کمک به هم‌نوع و انسانیت، از دیرباز مورد توجه اقوام گوناگون بوده و هست. البته شکل این امر با توجه به شرایط زمان و مکان و شرایط حاکم بر جامعه دگرگون شده است و در هر برهه زمانی نیازها و اقتضائات جامعه متفاوت بوده است.
در همین راستا تصمیم گرفتیم که موارد زیر را مورد بررسی قرار دهیم:
- بررسی فقهی اصل خیر و احسان که باعث تجلی روح انسانیت و عدالت،
- اشاره به تحول امور خیر و اشکال مختلف آن در طول تاریخ از ساخت کاروانسراها تا خیر مجازی،
- اشاره به آثار مختلفی که انواع امور خیر از جمله صدقه، وقف و... به دنبال دارد مانند آثار اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و ...،
- بررسی فواید امور خیر در فضای مجازی با عنوان خیر مجازی و تأثیر رسانه و تکنولوژی را از جهت سرعت، مقیاس و حجم کار و نتیجه نهایی در مقایسه با سایر روش‌های انجام کار خیر،
در واقع می‌خواهیم به این نتیجه برسیم که رسانه و فضای مجازی از مهمترین عناصر زندگی امروزه است که در زمینهٔ مورد بحث (احسان و کمک) نیز تأثیر بسزایی دارد.
فلسفه کمک کردن و کمک گرفتن از دیگران
با تغییر شکل زندگی انسان از زندگی منفعلانه به زندگی جمعی و به تبع آن یک‌جانشینی و شهرنشینی نیازهای او نیز تغییر پیدا کرد و مسلماً برطرف شدن و برطرف کردن عمده نیازهای انسان در پرتو معیت دیگر هم نوعان اتفاق می‌افتد و با گذر زمان نه تنها از میزان این وابستگی کم نشد که روزبه‌روز شاهد افزایش آن در قالب‌های مختلفی هستیم.
شاید ازجمله عواملی که انسان را در این مسیر یاری و تشویق می‌کرد و باعث می‌شد تا او به رفتار منفعلانه و فردی خویش تکیه نکند و برنگردد حس و انرژی و نکات مثبتی بود که در بین همین کمک کردن و کمک گرفتن پیدا می‌کرد؛ همین که او خود را در نقش حامی می‌یافت و یا مورد حمایت کردن، قرار می‌گرفت باعث می‌شد تا حس ارزشمندی و آرامش پیدا کند و به کار و زندگی خود ادامه دهد.
این نیازمندی تنها افراد ضعیف و مستمند را شامل نمی‌شود، بلکه افراد متمول نیز در برخی موارد ناگزیر از قبول و یا درخواست کمک از دیگران هستند؛ چراکه کمک تنها مادی نیست.
بحث کمک به هم نوع، بحث مفصلی است و به اشکال گوناگون و در منابع مختلف و از مناظر متفاوت مطرح و بررسی شده است؛ ازجمله دانش‌ها و مواردی که این امر را مورد بحث قرار داده‌اند می‌توان به جامعه‌شناسی، روانشناسی، ادبیات، اخلاق، فقه، ... و خصوصاً دین مبین اسلام اشاره کرد.
حال در این مقاله بر آنیم تا پژوهش و بررسی پیرامون کمک به هم نوع و انواع آن، امر احسان و نیکوکاری از منظر فقه و اخلاق و مطالعه آیات و روایات مربوطه انجام دهیم، باشد تا نتایج مطلوبی حاصل شود.
مفهوم شناسی احسان
کلمه "احسان" از نظر لغوی به اتفاق تمام کتب لغت به معنی بخشش، خوبی، نیکی، نیکوکاری است. از طرفی می‌توانیم احسان را بر دو گونه عمل اطلاق کنیم:
- بخشش و اِنعام بر غیر و دیگران،
- احسان در کار و عمل به این معنی که کسی علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد.
اما تحقق احسان به معنای واقعی کلمه در گرو کمک کردن به دیگران است، حال این کمک می‌تواند مادی باشد یا معنوی.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند:
نیکی آن است که موجب رضایت نفس انسان و اطمینان قلبش شود.
( البِرُّ ما طابَت بِهِ النفسُ و اطمَاَنَّ اِلیهِ القلبُ )
مددکاری و امدادگری ( به عنوان مصداق احسان به هم‌نوع و در اینجا اعم از هر کمکی ) بنا به فطرت انسانی، در هر دین و مذهب و هر قوم و جامعه‌ای امری پسندیده است. اهمیت و فضیلت امدادگری و مددکاری که در دین اسلام امری انکارناپذیر است، تا آنجا که مددکاری و امدادگری و تعاون یکی از مهمترین احکام و فرائض اسلام قلمداد شده و کوتاهی و اهمال در این وظیفه سبب خروج از شریعت و حدود مسلمانی است.
امام صادق (ع) می‌فرمایند:
" هرکس نسبت به امور مسلمین بی‌تفاوت باشد مسلمان نیست "
( مَن لَم یَهتم بِاُمورِ المسلمین فَلیسَ مُسلِم. )
با این بیان هر فرد مسلمانی نسبت به هم‌نوعان خود وظایف و تکالیفی دارد که ملزم به ادای آن‌هاست و مددرسانی و اعانت و فریادرسی، یکی از این وظایف است. نکته حائز اهمیت در بحث کمک و مددکاری این است که حتماً در چارچوب اخلاقیات مربوطه انجام شود.
برای مطالعه
یکی از مواضع خطا؛ فراموش شدن حسن فاعلی به سبب حسن فعل امدادگری است. به عنوان مثال، چنانچه در حین امدادگری به جای احترام به مددجو، به او ترحم شود، به جای احساس ارزشمندی، احساس ذلت و خواری به مددجو منتقل می‌شود و آنگاه فعل پر فریضه و مورد تأکید، به دلیل قبح فاعلی به عملی مورد سرزنش مبدل می‌شود.
در متون و فرهنگ اسلامی، به محبت و نوع‌دوستی و روابط محبتآمیز میان مؤمنان به عنوان یکی از مبانی امدادگری و کمک به هم نوع تأکید شده است.
حضرت امام محمد باقر(ع) می‌فرمایند:
" همانا خداوند عز و جل مؤمنان را از طینت بهشتی آفرید و از نسیم روح خویش در آن‌ها جاری ساخت. پس هرگاه به یکی از آن ارواح مؤمنان در شهری اندوهی رسد، روح دیگر اندوهگین می‌شود، زیرا از جنس اوست. "
شدت و قوت ارتباط مؤمنان به یکدیگر تا حدی است که هم‌ّ و غم هر یک در دل دیگری ریشه می‌دواند و آن چنان آنان را در اندوه و شادی، شریک می‌سازد که غم و اندوه هر یک، غم‌خواری دیگران را به دنبال داشته و بیقراری و مصیبت‌زدگی هرکدام، همه‌ی سلسله به هم پیوسته جامعه را، به بیقراری و تلاش وا می‌دارد:
" داستان اهل ایمان در پیوند محبتآمیز و رأفت و رحمتشان به همدیگر، داستان پیکری است که چون عضوی به درد آید، سایر اعضا با تب و بی‌خوابی او را همراهی می‌کنند ."
قاعده احسان
قاعده احسان این است که هر کسی به انگیزه خدمت و نیکوکاری به دیگران، موجب ورود خسارت به آنان شود، اقدامش مسئولیت آور و ضمان‌آور نیست.
دین اسلام در مسئله ضمان و مسئولیت مدنی یا به عبارتی حق‌الناس بسیار دقیق بوده و نکات و احکام بسیاری در این زمینه را در خود جای داده است، اما با توجه به این قاعده ما درمی‌یابیم که بحث احسان و نیکوکاری از چه جایگاه بلندمرتبه و ارزشمندی در دین اسلام برخوردار است که ضمان از فرد محسن برداشته‌شده.
به عبارت دیگر، امر نیکوکاری و کمک به مردم به انگیزه خدمت‌رسانی و تقرب از مهمترین موارد مورد توجه اسلام بوده و چه‌بسا از برخی موارد هم‌ردیف خود جلوتر باشد. ازجمله ادله‌ای که می‌توانیم بر این قاعده بیان کنیم می‌توان به آیه 91 سوره توبه اشاره کرد:
لیْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذینَ لایَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ
هرچند این آیه در بیان معذوران واقعی نازل شده است، اما در تفسیر آیه چنین آمده که بر ضعیفان و بیماران و آنان که وسیله‌ای برای انفاق (درراه جهاد) ندارند، ایرادی نیست که در میدان جنگ شرکت نجویند.
این سه گروه در هر قانونی معاف‌اند و عقل و منطق نیز معافیت آن‌ها را امضا می‌کند و مسلم است که قوانین اسلامی در هیچ مورد از عقل و منطق جدا نیست. بعد، یک شرط مهم برای معافیت آن‌ها بیان کرده می‌گوید:
"هرگاه برای خدا و رسولش خیرخواهی کنند و از آنچه در توان دارند دریغ نورزند"
با سخن و طرز رفتار خود، مشوق مجاهدان باشند و در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آن‌ها کوتاهی نکنند. آنگاه برای بیان دلیل این موضوع می‌فرماید: این گونه افراد، مردان نیکوکاری هستند و "بر نیکوکاران راه مواخذه نیست".
در پایان آیه، خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگری بر معافیت گروه‌های سه گانه توصیف می‌کند، می‌فرماید: و خداوند آمرزنده و مهربان است.
از بیان تفسیر آیه در می‌یابیم که خداوند شخصی را که قصد شرکت در جهاد به عنوان انفاق در راه خدا را داشت و نمی‌توانست در جنگ حضور یابد، حضور در جنگ را از عهده او بردارند، اما این عفو را مشروط بر این امر کردند که در این راه از سایر کار ها و اعمالی که می‌تواند دیگران را بر دشمن پیروز کند، کوتاهی نکند.
آنان چنین فردی را محسن و نیکوکار خواندند؛ در بحث قاعده احسان نیز بر اساس همین آیه، کسی که در راه کمک و خدمت‌رسانی، وظایفش را انجام دهد و اهمال و کوتاهی نداشته باشد، اما ضرر و خسارتی را وارد کند، ضمانی بر گردن او نیست؛ چرا که محسن است و مسئولیت شامل فرد محسن نمی‌شود.
از دیگر آیاتی که می‌توانیم در رابطه عدم ضمان فرد محسن اشاره‌کنیم شاید آیه 60 سوره الرحمن باشد:
هَل جزاءُ الاِحسانِ اِلَّا الاِحسانُ
مطابق این آیه، اینگونه استدلال می‌شود که در مقابل احسان، باید اقدامی احسان گونه انجام گیرد و اگر محسن ضامن باشد، این ضمان برای او اسائه محسوب می‌شود که آیه به صورت استفهام انکاری آن را رد کرده است.
پس فرد محسن اگر در حین انجام کار خیر و نیک، موجب ایجاد ضرر یا خسارتی شد در جواب اینکه نیتش خیر بوده، ما نیز عمل مثبتی انجام می‌دهیم و او را مواخذه نمی‌کنیم و مسئولیتی برایش نیست.
آیات و روایات پیرامون احسان
در قرآن کریم آیات زیادی پیرامون احسان و نیکوکاری گفته شده ازجمله در سوره‌های بقره، آل‌عمران، نحل، انسان، کهف، انعام، مائده، توبه، الرحمن و ... . حال در این قسمت به بررسی برخی آیات در این زمینه روایاتی در ضمن آن‌ها می‌پردازیم.
آیه 177 سوره بقره در بیان ریشه و اساس نیکی‌هاست.
لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ
در ذیل تفسیر این آیه آمده است که آنچه در آیات مربوط به تغییر قبله و تفسیر آن‌ها گذشت این بود که مخالفان اسلام و تازه مسلمانان، سر و صدای زیادی در این‌باره به راه انداخته بودند. از این رو آیه، مخاطب خود را این گروه‌ها قرار داده، می‌فرماید:
"نیکی (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به‌سوی مشرق و یا مغرب کنید و تمام گفتگوی شما درباره قبله و تغییر آن باشد و همه‌وقت خود را مصروف آن سازید."
قرآن سپس به بیان مهمترین اصول نیکی‌ها در ناحیه ایمان و اخلاق و عمل، ضمن بیان شش عنوان، پرداخته، می‌گوید: "بلکه نیکی، (نیکیِ) کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورَد."
پس از ایمان، به مسئله انفاق و ایثار و بخشش‌های مالی اشاره می‌کند، می‌فرماید: و مال (خود) را با همه علاقه‌ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان واماندگان درراه و سائلان و بردگان انفاق کند. بی‌گمان گذشتن از مال و ثروت برای همه‌کس کار آسانی نیست.
چرا که تقریباً حبّ آن در همه دل‌ها هست. و در ادامه آیه به بیان سایر ویژگی ها می‌پردازد که به پا داشتن نماز، ادای زکات و حقوق واجب مالی، وفای به عهد و استقامت در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها در میدان جنگ است.
آیه 90 سوره نحل که به آیه احسان معروف است و نمونه‌ای از جامع‌ترین تعلیمات اسلام در زمینهٔ مسائل اجتماعی، انسانی و اخلاقی را بیان می‌کند.
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
در آغاز می‌فرماید: خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد. "عدل" همان قانونی که نظام هستی بر محور آن می‌گردد، به معنای واقعی کلمه آن است که هر چیزی در جای خود باشد.
بنابراین هر انحراف، افراط و تفریط، تجاوز از حد و تجاوز به حقوق دیگران برخلاف اصل عدل است، اما چون عدالت، با همه قدرت و شکوه و تأثیر عمیقش، در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست، بی‌درنگ دستور به احسان را پس از آن میآورد.
از علی (ع) روایت شده است که فرمود:
"عدل آن است که حق مردم را به آن‌ها برسانی، و احسان آن است که بر آن‌ها تفضل کنی."
بعد از بیان سه اصل مثبت عدل و احسان و بخشش، به سه اصل منفی و منهی می‌پردازد و می‌گوید: از فحشا و منکر و ستم نهی می‌کند.
با احیای اصول سه‌گانه (عدل، احسان، بخش به نزدیکان) و مبارزه با انحرافات سه‌گانه (فحشا، منکر، بغی) در سطح جهانی، بی‌گمان دنیایی آباد و آرام و خالی از هر بدبختی و فساد ساخته خواهد شد. از ابن مسعود، صحابی معروف، نقل شده که این آیه جامع‌ترین آیات خیر و شر در قرآن به همین دلیل است.
آیه 92 سوره آل‌عمران به یک نشانه ایمان اشاره کرده می‌گوید:
لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
"هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر اینکه ازآنچه دوست میدارید، (درراه خدا) انفاق کنید."
"برّ" معنای وسیعی دارد که به تمام نیکی‌ها، اعم از ایمان و اعمال پاک گفته می‌شود. از آیه 177 سوره بقره همان‌طور که قبلاً بیان شد، چنین برمی‌آید که ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران، انفاق به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، به پا داشتن نماز و پرداخت زکات، وفای به عهد و استقامت در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها، همه از شعب "برّ" و نیکی محسوب می‌شود.
بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی شرایط بسیاری دارد که یکی از آن‌ها، انفاق کردن از اموالی است که موردعلاقه انسان است. اینگونه انفاق مقیاسی است برای سنجش ایمان و شخصیت. به عنوان نمونه در تواریخ و تفاسیر اسلامی در مورد آیه مورد بحث چنین آمده:
زبیده همسر هارون‌الرشید، قرآنی بسیار گران قیمت داشت که آن را با زر و زیور و جواهرات تزیین کرده و سخت به آن علاقه‌مند بود. یک روز هنگامی که از همان تلاوت می‌کرد به آیه
" لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ"
رسید، با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم. کسی را به دنبال جواهرفروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را فروخت و پول آن را در بیابان‌های حجاز برای تهیه آب مورد نیاز بادیه‌نشینان مصرف کرد. امروزه می‌گویند هنوز هم بقایای آن چاه‌ها وجود دارد و به نام او نامیده می‌شود.
آیه 46 سوره کهف این آیه موقعیت مال و ثروت و نیروی انسانی را که دو رکن اصلی حیات دنیاست مشخص کرده می‌گوید:
"الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا "
مال و فرزند زینت زندگی دنیاست. شکوفه‌ها و گل‌هایی که بر شاخه‌های درخت دنیا آشکار می‌شوند، زودگذر و کم‌دوام هستند و اگر با قرار گرفتن در مسیر "الله" رنگ جاودانگی نپذیرند، بسیار بی‌اعتبارند. آیه موردبحث به دو بخش از مهمترین سرمایه‌ها زندگی دنیا نظر دارد که بقیه چیزها به آن وابسته است:
- نیروی اقتصادی،
- نیروی انسانی،
سپس اضافه می‌کند: و باقیات صالحات {= ارزش‌های پایدار و شایسته} ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‌تر است. جمله "باقیات صالحات" مفهوم گسترده‌ای دارد که هر اندیشه و گفتار و کردار صالح و شایسته‌ای را که طبعاً باقی می‌ماند و آثار و برکاتش در اختیار افراد و جوامع انسانی قرار می‌گیرد شامل می‌شود.
ازجمله باقیات صالحاتی که به صدقه جاریه نیز معروف است بحث وقف است که در مطالب بعدی به آن می‌پردازیم.
ارزش و اهمیت نیکوکاری
رسول خدا (ص) فرمود: خدا به داوود پیامبر (ص) چنین وحی کرد: "بنده‌ای از بندگانم در روز قیامت کار نیکی میآورد، پس او را در بهشت حاکم میسازم. داوود پرسید: آن کار نیک چیست؟ خدای متعال فرمود: اندوهی از مؤمنی می‌زداید، اگرچه با دانه‌ای خرما یا نیمی از آن باشد". داوود گفت: شایسته است کسی که تو را بشناسد امیدش را از تو نبُرد.
پاداش نیکوکاری
از دیگر برداشت‌هایی که می‌توان از آیه شریفه 60 سوره الرحمن داشت در بحث پاداش نیکوکاری است که «هَل جَزاءُ الاِحسانِ اِلَّا الاِحسانُ» آیا پاداش خوبی، جز خوبی است؟ ازجمله آثاری که نیکی و احسان دارد علاوه در بحث حقوق مدنی آثاری است ازجمله:
- خیر دنیا،
- جذب دل‌ها،
- مصونیت از لغزش،
- جلوگیری از مرگ بد،
- برکت در خانه،
- افزایش رزق و آبادی شهرها،
- عمر طولانی،
- ورود به بهشت،
- دوری از آتش جهنم،
- محبوب خدا شدن.
برخی از مصادیق خدمات عمومی
1. صدقه و کمک مالی برای رفع نیازهای مردم
اسلام؛ با تدبیری ویژه، نیاز نیازمندان جامعه را از راه صدقه، وقف، کفارات و مانند آن‌ها تأمین و اساس خدمت‌رسانی به مردم مستمند را نهادینه و استوار کرده و بدین‌وسیله به تأمین حداقلی هزینه زندگی محرومان و آسیب‌پذیران جامعه پرداخته است.
صدقه و کمک مادی و معنوی به نیازمندان و تهیدستان وظیفه شرعی همه مردم به‌ویژه ثروتمندان است. در روایات آثار فردی و اجتماعی دنیوی و نیز پاداش‌های اخروی فراوانی برای صدقه و کمک‌های مردمی بیان‌شده است. صدقه سرمایه ایمان، تجارت پر سود، بهترین وسیله نیکوکاری، سپری در برابر آتش، مایه رفع بلا و گرفتاری، وسیله تهیدستان و آزمون ثروتمندان و... شمرده شده است.
آثار صدقه
رفع نیازمندی، دفع نحوست، فرو نشاننده خشم خدا، افزایش‌دهنده مال و عمر، نجات از بلا و بیماری، عامل عبور از صراط، مایه ضمانت بهشت.
2. وقف
وقف، پشتوانه خدمات گوناگونی است که فرد و جامعه بدان نیاز دارند. متدینان برای جلب رضای خدا، در زمان حیات خود بخشی از اموال خود را برای کارهای خیر و ماندگار از مالکیت خود جدا و آن را برای خدمات عمومی وقف می‌کنند.
چنان که از دیرباز تاکنون بیشتر اماکن رفاهی و خدماتی مانند کاروانسراها، استراحتگاه‌های بین‌راهی، آب‌انبارها، قنات‌ها و مراکز عبادی مانند مساجد، حسینیه ها و مراکز علمی مانند مدارس علمی و کتابخانه‌ها و مراکز بهداشتی مانند بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها از طریق سنت وقف تأسیس و نگهداری شده است.
در واقع بخشی از تمدن اسلامی، مرهون این پدیده مبارک است و جوامع بشری همواره نیازمند اینگونه کمک‌های ثابت و ماندگارند. در منابع اسلامی و روایات اهل‌بیت به خیر ماندگار و صدقه جاری سفارش شده و اجر و پاداش وقف یادآوری شده است.
اولین واقف در اسلام خود پیامبر اسلام بوده و لذا با وقف را با عنوان سنت حسنه نبوی به کار می‌بریم و در روایت داریم که جابر می‌گوید هیچ صحابه‌ای نبود مگر اینکه چیزی از اموالش را به‌عنوان وقف به یادگار می‌گذاشت.
پیامبر (ص) فرمود: انسانی که از دنیا می‌رود جز از ناحیه سه چیز پیوندش با دنیا قطع می‌شود: دانشی که از آن سود برده شود، یا صدقه جاری (وقف) یا فرزند صالحی که برایش دعا کند ( خیر و مغفرت بخواهد.).
در جامعه امروز، مخصوصاً در ایران مشکلات زیاد و روزافزونی وجود دارد، مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی و خانوادگی، سن ازدواج، تحصیل جوانان، مسئله کار، محیط زیست، بزهکاری، کودکان کار و ... .
در بسیاری از این موارد مردم باید به‌صورت خودجوش و خصوصی وارد عمل شوند، درست است که نقش دولت را نمی‌توان نادیده گرفت، اما تجربه ثابت کرده است واگذاری برخی امور به بخش خصوصی نتیجه‌بخش‌تر خواهد بود.
درست است که شرایط اقتصادی بر تمام ابعاد زندگی تأثیر گذاشته است و ممکن است برخی از افرادی که قصد کمک دارند را از هدفشان منصرف کند، اما بحثی که امروزه نیز مدنظر است بحث وقف مشارکتی است بدین معنا که یک نفر حتماً نباید به تنهایی زمینی را وقف کند. اگر هر فرد یک متر از زمینی صدمتری را نیز وقف کند هم نیت او حاصل شده و هم زمین موردنظر تهیه‌شده است.
ازجمله مواردی که در کم کردن بار منفی این مشکلات مؤثر است می‌توان به بحث وقف اشاره کرد که آثار فراوانی دارد که به آن‌ها در جدول زیر اشاره می‌کنیم.
3. مراکز فرهنگی، عبادی
اسلام به ساختن اماکن فرهنگی و عبادی به‌ویژه مسجد عنایت خاص دارد. نخستین آیاتی که بر پیامبر (ص) نازل شده، درباره دانش و ابزار فراگیری آن است که زیربنای تمدن و فرهنگ اسلامی بوده است.
نخستین گامی که پیامبر (ص) در آماده‌سازی زیرساخت مدینه نبوی برداشت تأسیس مسجد به عنوان پایگاه ارتباط خدا و خلق و مرکز رسیدگی به امور دنیا و آخرت مردم بود.
4. تأسیس مسجد
تأسیس مسجد از مصادیق روشن باقیات صالحات است. پیامبر (ص) در این‌باره فرمود: هفت چیز است که پس از مرگ، ثوابش برای بنده نوشته می شود که ازجمله مسجد سازی است.
از کاروانسرا تا خیر مجازی
دوستی مؤمنان و یاری به یکدیگر در جامعه اسلامی نه تنها یک فضیلت، بلکه یک حق برگردن مسلمانان محسوب می‌شود، لذا زمانی حق دیگر افراد جامعه را ادا ساخته‌ایم که در عمق وجود خود نسبت به آن‌ها محبت و مهر بورزیم.
حال ادای این حق و فضیلت و فرهنگ با توجه به دوره زمانی و مکانی و شرایط حاکم بر هر جامعه‌ای متفاوت بوده است. در زمان‌های بسیار دور و اوایل اسلام با توجه به شرایط زندگی مردم که عموماً از راه کشاورزی و کاربر زمین امرار معاش صورت می‌گرفت و آب به صورت توزیع همگانی و لوله کشی وجود نداشت.
روایات زیادی درباره آب‌رسانی و ایجاد قنات گفته شده است که در آن‌ها حفر چاه و قنات امری لازم و ضروری دانسته می‌شد که برای این کار نیز آثار و برکات فراوانی وارد شده است، اما در گذشت زمان و پیشرفت جوامع قطعاً این امر دیگر عمومیت ندارد و جای خود را به سایر مصادیق احسان داده است.
همین‌طور بحث ساخت کاروانسراها. همچنین ساخت مسجد به‌عنوان پایگاه و مرکز عبادی مردم بسیار موردتوجه و حائز اهمیت بود؛ چرا که بسیاری از مشکلات مردم در همین مساجد رفع می‌شد، اما این نیاز در گذشت زمان کمتر نشده که بیشتر هم شده و همچنان به تأکید بر ساختن مسجد اشاره می‌شود.
بعد از گذشت قرن‌ها نیاز جوامع تغیر یافت و با توجه به شرایط جامعه ضرورت ساخت مدرسه، مسجد، درمانگاه، بیمارستان، محل نگهداری کودکان و ... احساس شد. بعد از طی سال ها امور خیر وارد عرصه جدیدی شده است.
تا قبل از این دوران عموماً احسان و کمک با صندوق‌های صدقه و خرید شاخه گلی از کودکان کار و در مقیاس بزرگ‌تر برای افراد ثروتمند با ساخت اماکن و کارهای خیر بزرگ معنا پیدا می‌کرد. امروزه رشد و توسعه علم و تکنولوژی و رسانه و فضای مجازی بر تمام ابعاد زندگی بشر تأثیر گذاشته است که تأثیر آن در بحث موردنظر ( احسان و کمک به هم نوع ) نیز انکارناپذیر است.
تکنولوژی، رسانه و فضای مجازی باعث شده‌اند تا کمک به دیگران زمینه گسترده‌تری پیدا کند. از جمله چالش‌هایی که ایران امروز به آن مبتلا است، بحث تغییر نیازهای جامعه است. آنچه بیشتر از هر چیزی مدنظر واقفان و مسئولین وقف است بحث به‌روز کردن موقوفات است.
چرا که ممکن است نیازی که مثلاً در روستای الف وجود دارد در روستای ب مطرح نباشد و یا نیازی که مثلاً در بیست سال گذشته احساس نمیشد، امروز از مهمترین خلأهای جامعه محسوب شود. از همین رو نیازشناسی مناطق و افراد شرطی بسیار مهم در امر وقف مخصوصاً در دنیای امروز تلقی می‌شود.
به عنوان مثال اگر در آغاز اسلام و دوره بادیه‌نشینی نیاز به ایجاد کاروانسرا یا حفر قنات و یا بعدها نیاز به مراکز آموزشی و درمانی احساس می‌شد. امروز شاید یک نفر محتاج بیان یک مطلب یا تذکر باشد تا زندگی‌اش حفظ شود، شاید ایجاد کاری با سرمایه‌های اندک و جمع شدن ده نفر از جوانان بشود فرصت اشتغال را با کارآفرینی ایجاد کنیم شاید ... .
کمک‌های معنوی و حمایت‌های روحی و روانی نیز ازجمله مصادیق احسان است که در جای خود تأثیر بسزایی دارد. در این بین اگر رسانه و فضای مجازی وجود نداشت، شاید بسیاری کارهای خیر و بزرگی که در زمینهٔ کمک صورت گرفته هرگز انجام نمیشد.
فضایی که رسانه و صداوسیما در برنامه‌های اجتماعی به وجود آورده است باعث بالا رفتن سطح آگاهی مردم و حتی آشنا شدن عموم مردم از مشکلات و کمبودهایی شده است که اگر این‌ها نبود هرگز اتفاق نمی‌افتاد.
حرکتی که در برنامه‌های اجتماعی صداوسیما و به دنبال آن در فضای مجازی به راه افتاد باعث شد تا بسیاری از افراد نیکوکار حامی و سرپرست کودکان بی‌سرپرست شوند که در جای خود حرکتی بسیار ارزشمند بوده و هست.
همچنین اتفاقی که پیرامون جمع‌آوری هزینه برای احداث مرکز تفریحی- آموزشی- درمانی برای کودکان معلول و ناتوان ایجاد شد که تقریباً در فاز بهره‌برداری قرار دارد بسیار ستودنی است.
همین طور حرکت مردمی و خودجوش تعدادی از جوانان خوش‌ذوق کشور که مدرسه‌ای را برای تحصیل کودکان کار تأسیس کرده و بی‌هیچ منتی در آن به کودکان آموزش داده و فضایی برای آرامش آنان فراهم کرده‌اند را نباید نادیده گرفت.
ساخت برنامه‌هایی که در جهت آگاهی دادن به مردم از وجود برخی بیماری‌های نادر که شاید درصد بعضی از آن‌ها یک در هزار باشد و هزینه‌های درمانشان بسیار سنگین و گزاف است، می‌تواند با کمک‌های مردمی شاهد بهبود و سلامت مبتلایان شود.
کمپی که به استقبال معتادین می‌رود و منتظر مراجعه آن‌ها نیست تا زندگی را نه تنها به خود شخص معتاد که به خانواده او بازگرداند، و هزار و یک نمونه دیگر از این قبیل که اگر رسانه نبود در مقیاسی به این بزرگی و همگانی هیچ‌وقت محقق نمیشد. تمام این اطلاع‌رسانی‌ها می‌تواند جرقه‌ای را در ذهن چند نفر برای کمک‌های بزرگ‌تر و بیشتر ایجاد کند.
تأثیر فضای مجازی نیز بیشتر از رسانه نباشد کمتر نیست، چرا که فضای مجازی و تلفن‌های همراه جزء لاینفک زندگی هر فردی شده است. کسی که قصد کار خیر دارد و نیاز عده‌ای، گروهی و یا سازمانی را می‌شناسد، چه بسا ایجاد شبکه، گروه و کانالی که در راستای رفع آن نیز باشد.
بیشتر بخوانید :
حتی به جمع‌آوری مبلغی برای مورد خاصی ازجمله تهیه جهیزیه، کمک به مرکزی خاص، رفع نیازی از فردی در خانواده و گذاشتن مطلبی که به اصلاح ذات بین دو نفر بینجامد و یا مباحث تربیتی، اخلاقی، دینی- شرعی که گره‌گشا از کار حتی یک نفر باشد و ... نیز وقف و صدقه جاریه برای او محسوب شود.
حتماً نباید مدرسه یا مسجدی بنا کرد تا واقف به حساب آید، چرا که امروزه وقف معنای گسترده‌تری نسبت به گذشته پیدا کرده است؛ ایجاد فضاهای گروهی و بزرگ در دنیای مجازی که به رفع نیازهای مردم بپردازد و فعالیت‌هایی که به عنوان خیرمجازی انجام شود را می‌توان به‌عنوان وقف سایبری به‌حساب آوریم.
قدرت رسانه و فضای مجازی تا حدی است که شاید اگر قرار است هزینه سنگینی برای درمان بیماری جمع گردد در چند ساعت با توجه به حجم اطلاع‌رسانی بالا که حتی افرادی که در خارج از کشور قرار دارند از این امر مطلع شده و ظرف مدت چند روز خواسته اجابت می‌شود که اگر قرار بود با روش‌های سابق و اطلاع‌رسانی فیزیکی و یا در سطح شهر پیام درخواست کمک منتشر شود، معلوم نبود چه مدت طول می‌کشید و چه هزینه‌ای جمع می‌شد.
با توجه به مطالب و مصادیق ذکر شده در این بخش می‌توانیم ازجمله ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی اینگونه خلاصه کنیم:
موبایل و شبکه‌های پیامک رسانی، خیر در شبکه‌های اجتماعی با ایجاد حساب‌های کاربری مؤسسات و افراد خیّر، طراحی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی وب‌سایت‌ها، ایجاد دانشگاه‌های آنلاین و برخط، بازی‌های یارانه‌ای با ترویج امور خیریه وقف از طریق طراحی بازی‌های یارانه‌ای و سالم برای جامعه از طریق جذب منابع مربوط به امور خیریه.
البته که تمام این تشکیلات نیازمند برنامه‌ریزی و سازماندهی و مدیریتی است که از عهده کار برآید و گرنه ممکن است به جای استفاده‌های مثبت از همین منابع و امکانات در دسترس سوءاستفاده‌های کلانی صورت گیرد.
نتیجه‌گیری
- بحث احسان و نیکوکاری از مؤکدات دین اسلام است تا حدی که امام صادق (ع) می‌فرمایند: هر کس نسبت به امور مسلمین بی‌تفاوت باشد مسلمان نیست.
- در مورد امر امدادگری باید بسیار توجه داشته باشیم که مددجو احساس ترحم و ذلت و خواری و ضعف نکند.
- قاعده احسان ارزش کار نیک را تا جایی دانسته که مسئولیت مدنی و ضمان از عهده فرد محسن برداشته شده است و از مستندات آن به آیات قرآن کریم ازجمله آیه 91 سوره توبه اشاره کردیم.
- وقف مهمترین مصداق کار خیر است که از آن به عنوان صدقه جاریه یاد شده و دارای آثار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، درمانی، بهداشتی و... است.
- امور خیر و موقوفات در طول زمان تغییر پیدا کرده و هر دوره زمانی با توجه به شرایط حاکم بر جامعه نیازهای خاصی را می‌طلبید و امروزه با پدیده خیر و امور خیریه در دنیای مجازی و تأثیر رسانه در گسترش آن مواجه هستیم که در مقایسه با خیر در دنیای فیزیکی واقعی بسیار سریع‌تر از نظر سرعت اطلاع‌رسانی و بسیار وسیع‌تر از نظر حجم کمک‌های دریافتی بهتر و مثمر ثمر تر است.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "نگاهی نو به قاعده احسان از دیدگاه فقهی و روایی و تحولات اجتماعی امروز"؛ نوشته "فاطمه صحابی، ناصر سلمانی ایزدی، سید جواد خاتمی"، است که در همایش خیر ماندگار شرکت کرده است و در سیویلیکا نیز منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید