بررسی مدرسه علمیه صاحب الامر آشتیان و موقوفات آن

آشتیان شهری با جغرافیای کوچک و تاریخی بلند در استان مرکزی، مهد خیزش و پرورش دانشمندان و فرزانگان بسیار بوده است. آشتیان امروز، تقریبا همان سرزمینی است که در متون کهن «وَرَه» نامیده شده است. 

البلدان یعقوبی (ح 280 ق) از وره نام برده است. با توجه به روایات مربوط به آتشکده‌های واقع در رستاق وره و فراهان می‌توان حدس زد، این ناحیه در دوره‌ی پیش از اسلام از اهمیتی برخوردار بوده است. فتح مناطق وره، طَبْرِس و فراهان در سال‌های 23 یا 24 ق انجام شده است. تاریخ قم از اشتجان در رستاق وره نام برده است. 

میرزا محمّد علی بلبل آشتیانی (زنده در 1060 ق)، مستوفی اصفهان در عصر صفوی و شاعر، میرزا حسن آشتیانی (م 1261 ق)، مستوفی عهد محمّد شاه، حاج میرزا حسن آشتیانی (م 1319 ق) و فرزندان دانشمندش، مورخ و محقق شهیر عباس اقبال آشتیانی (م 1349ش) و ده‌ها چهره‌ی دیگر در تاریخ علم و فرزانگی این مرز و بوم از این دیارند.

همچنین آیت الله میرزا مهدی آشتیانی مشهور به فیلسوف شرق، آیت الله میرزا احمد آشتیانی حکیم و فیلسوف و آیت الله سید جلال الدین آشتیانی یا به عبارتی «آشتیانیهای ثلاث» سه نام بلند آوازه‌ی دیگری است که در تعلیم و گسترش فلسفه‌ی اسلامی در دوران معاصر نقش مهمی داشته‌اند. کمتر کسی است که با فلسفه و عرفان اسلامی سر وکار داشته باشد و با نام و آثار این فرهیختگان آشنا نباشد.

تاریخ بنای مدرسه

مطابق اسناد ظاهرا در حدود سال 1270 هجری قمری، میرزا حسن البرز آشتیانی، هم‏زمان یک مدرسه و حمام را در محله‌ی مرکزی شهر آشتیان ساخته و وقف می‏کند. سال‏ها بعد این بنای خیر به ثبت اداره‌ی اوقاف رسیده و اعلانِ رسمی آن با شماره ثبت 452 و 453 در سال 1314خورشیدی به صورت آگهی اعلان، در روزنامه‌ی عراق عجم چاپ شده است. 

استشهاد نامه‌ی محلی نیز توسط رییس وقت اوقاف آشتیان، مرحوم حاج شیخ عباس صالحی به ثبت رسمی رسید و در آن به نام میرزا حسن البرز به عنوان واقف و سازنده‌ی آن تصریح گردید. از این اسناد و اطلاعات فهمیده می‏شود سازنده و واقف هر دو مکان، یعنی مدرسه و حمام همین میرزا حسن البرز است.

بانی مدرسه

از شرح حال میرزا حسن البرز  بانی مدرسه آگاهی زیادی نداریم. اما آنچه می‌دانیم وی از خاندان معروفی است، که بسیاری از ایشان از مستوفیان به نام عصر ناصرالدین شاه تا اواخر قاجار و دارای ثروت و مکنت بوده‌اند. طبق استشهادیه‌ای که در دست است میرزا حسن، بانی حمام و مدرسه‌ی البرز بوده است.

فرزند وی میرزا زین العابدین خان مستوفی آشتیانی از مستوفیان مورد اعتماد میرزا یوسف مستوفی الممالک آشتیانی معروف به جناب آقا (1303 ـ 1227ق) بود که در دارالسلطنه‌ی تبریز، اوایل سلطنت ناصرالدین شاه، ریاست گمرکات را به عهده داشت. 

وی چهار دانگ آب و ملک «دشت خانیه» را در آشتیان وقف مخارج مراسم روضه‏ خوانی حضرت سید الشهدا (علیه‌السلام) نموده است. او قبل از 1287ق در گذشته است.

در سفر سال 1287ق ناصرالدین شاه به آشتیان، در جمعی مرکب از سی عالم، سی خطاط و کاتب و سی جوانمرد که در صفوف جداگانه به خدمت شاه رسیدند و از او خلعت گرفتند، از دو برادر میرزا زین العابدین به نام میرزا تقی و میرزا علی نقی نام برده شده است.

مرحوم حسین علی‏ البرز از رجال نیکوکار ایران و مؤسس «بنیاد فرهنگی البرز» و صاحب خدمات وافر فرهنگی و عمرانی در شهرهای کشور، نواده‌ی همین میرزا زین العابدین خان مستوفی آشتیانی است. وی در سال 1358 تولیت و امر بنیاد البرز را به امام راحل واگذار نمود و حضرت امام نیز طی دستوری هیأتی را به سرپرستی این بنیاد خیر مأمور کردند. میرزا ارسطو مباشر مالیاتی آشتیان در سال 1332هجری، فرزند میرزا علی نقی است. 

میرزا رضا البرز، فرزند میرزا زین العابدین البرز که از مستوفیان عهد قاجار و از رجال دولتی بود نیز همچنین از همین خانواده است.

برخی از اسناد و مدارک

• استشهادیه‌ی وقف مدرسه و حمام
• وضعیت مدرسه در دفتر اسناد ثبت آشتیان
• آگهی تحدید حدود موجود در اداره‌ی ثبت آشتیان
• ثبت موجود در دفتر توزیع اظهارنامه

وقفنامه مربوط به مدرسه

در میان نسخه‌‏های خطی کتابخانه‌ی مدرسه علمیه‌ی آشتیان، وقفنامه‏ای وجود دارد که بسیار اهمیت دارد. متن این وقفنامه می‏رساند که میرزا زین العابدین، مستوفی دیوان اعلی، مجلداتی کتاب وقف بر مدرسه‌ی جدید البناء آشتیان کرده است. از این عبارات با توجه به سال تحریر وقفنامه، سال تأسیس مدرسه به صورت تقریبی قابل حدس است.  متن این وقفنامه چنین است:

بسم اللّه‏ تعالی

هو الواقف علی الضمائر والنیات والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد وآله الطاهرین و بعد وقف مؤید و حبس مخلد شرعی نمود مقرب الخاقان مؤتمن السلطان میرزا زین العابدین مستوفی دیوان اعلی این یک جلد بحارالأنوار با شصت و هفت جلد کتاب را که بعضی آن‌ها در تفسیر و جلد دوم وسائل که تفصیل آن‌ها در جلد اول جواهر الکلام مشخص شده است. 

برکافه محصلین مدرسه جدید البناء قصبه آشتیان که واقف آن... معزی الیه است به شرایطی که در کتاب مذکور مشخص شده وقفا صحیحا شرعیا منجزا غیر مطلق و ثواب آن را هبه نمود به انوار مطهر معطر چهارده معصوم صلوة اللّه‏ علیهم اجمعین وثواب آن هبه، مزبور را واگذار نمود. 

که در یوم لاینفع مال و لا بنون عاید مرحومین والدین و خود واقف شود فمن بدله بعد ما سمعهُ فانّما اثمه علی الدین یبدلونه تحریرا به شهر شعبان المعظم فی شهور اثنین وسبعین بعد الف وماتین من الهجرة النبویه سنه 1272.

[مهر چهارگوش] لا إله إلاّ اله الملک حق المبین - زین العابدین

[حاشیه‌ی بالای سند] بسمه تبارک وتعالی هذا هو المجلّد الثامن من بحارالأنوار.

برای مطالعه :

بررسی تأثیر وقف بر توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی

استشهادیه‌ وقف مدرسه و حمام

چنان که گفتیم طی یک سند، آقای حاج عباس صالحی آشتیانی ـ مسوول وقت اداره‌ی اوقاف آشتیان ـ متنی را مبنی بر وقف بودن حمام و مدرسه، تحریر کرده است که به گواهی برخی افراد محلی رسیده است. بر اساس این سند معلوم می‏شود در تاریخ صدور این گواهی، این مسجد و مدرسه در آشتیان، به موقوفه بودن و به نام بانی آن یعنی میرزا حسن البرز معروف بوده است. 

متن این استشهادیه چنین است: 

[استشهاد از اهالی در ثبت مدرسه قدیمه و حمام میرزا حسن البرز آشتیانی] استشهاد و استعلام می‏رود از آقایانی که علم و اطلاع دارند از این که یک باب مدرسه قدیمه البرز نمره 452 و شش دانگ یک باب حمام نمره 453 معروف به حمّام میرزا حسن متصله یکدیگر واقعه در محله سرتخت قصبه آشتیان قطعه 1 ناحیه عراق که محدود است شمالاً به شارع و رودخانه و جنوبا به عمارت حاجی میرزا عبداللّه‏ بهاء السلطنه و حمام و مدرسه مزبور وقفی مرحوم میرزا حسن البرز و بالفعل هم در تصرف وقف می‏باشد متمنی است اطلاعات خود را مرقوم فرمایید.

• اداره اوقاف آشتیان ـ الاحقر عباس صالحی
• مراتب مسطور متن را تصدیق دارم: الحاج غلامرضای شریفی.
• مراتب مسطوره متن را تصدیق دارم: حسن فرخ آشتیانی.
• مراتب را تصدیق دارم: ابوالفضل فرّخ آشتیانی.
• مراتب رقم در متن را تصدیق دارم: سمیعی.
• مراتب مندرج در متن را تصدیق و شهادت دارد: علی عظیمی آشتیانی.
• مراتب در متن را تصدیق دارم: سیدرضا میری.

وضعیت مدرسه در دفتر اسناد ثبت آشتیان

وضعیت وقف و حدود این مدرسه و حمام در دفاتر ثبت اسناد و املاک و همچنین دفتر ثبت اوقاف اداره‌ی اوقاف آشتیان ثبت شده است که عین آن‌ها را نقل می‏کنیم.

آگهی نوبتی نمره 804 تاریخ 3 / 9 / 1315 اعلان تحدید حدود ثبت املاک یک قسمت از ناحیه 10 قطعه یک شهر عراق قصبه آشتیان پلاک 452 و 453 شش دانگ یک باب مدرسه قدیمه البرزی و حمام مبنی بر این که یک باب مدرسه قدیمه میرزا حسن البرزی و شش دانگ یک باب حمام معروف به حمام میرزا حسن البرز ثبت شد.

آگهی تحدید حدود موجود در اداره‌ی ثبت آشتیان

بر اساس دفاتر موجود در اسناد اداره ثبت آشتیان حدود جغرافیایی بنای مدرسه و حمام البرز معلوم شده که متن این سند چنین است:

وزارت عدلیه

صورت مجلس تحدید حدود سنه 22 / 10 / 15 شرقا به رودخانه شمالا به شارع عام ـ قربا به حمام 453 دیوار فاصل مشترک، جنوبا یک دیوار به دیوار خانه 254 دو دیواری است به دیوار 462 شش دانگ حمام.

ثبت موجود در دفتر توزیع اظهارنامه

ثبت موجود در دفتر توزیع اظهارنامه مربوط به پلاک 452 به نام اداره اوقاف، مدرسه البرز 18 / 3 / 14

وزارت عدلیه

• ثبت اسناد و املاک کل کشوری
• ثبت اسناد و املاک عراق شعبه 5
• نمره کارتن 11
• نمره دوسیه 452 و 453
• ماه 30 / 6 / سنه 1315
• ناحیه یا بلوک آشتیان شعبه 10
• شش دانگ یک باب مدرسه و حمام مورد تقاضای آقای عباس صالحی، نمایندگی اوقاف و اصناف آشتیان ثبت گردید.
• 

ساختمان قدیمی مدرسه

ساختمان اولیه‌ی مدرسه شامل ده حجره جهت اسکان طلاب با بنای خشتی و پوشش چوب بوده که در ضلع شمالی و شرقی مدرسه و جنب رودخانه قرار داشته است. یک حیاط مستطیل شکل با حوض آب در مرکز آن بخش دیگر ساختمان مدرسه است. مسجد بسیار زیبایی نیز در مدرسه ساخته شده که محل تشکیل درس حوزه بوده است.

ساختمان مسجد مدرسه

به نظر می‏رسد مسجد این مدرسه ساختمانی جدا از مدرسه داشته و قدمت بیشتری از مدرسه داشته باشد. از قدمت و تاریخ دقیق ساخت آن هیچ سندی در دست نداریم. اما مسلم است که این مسجد قبل از تأسیس حمام و مدرسه بوده و یکی از مساجد آبادِ آشتیان به حساب می‏آمده است. 

این مسجد بابرکت سال‏ها محل تدریس علوم حوزوی و اقامه‌ی نماز و منبر وعظ و ارشاد بوده و هست. مساحت مسجد تقریبا 400 متر مربع با چهار گنبد به هم پیوسته با طاق ضربی آجری است که ارتفاع تقریبی از کف طاق تا نوک گنبدها 8 متر است. 

طاق از نوع خفته راسته، عرق چین و ضربی است که طاق مرکزی از سه طاق دیگر رفیع‏تر است. این مسجد باشکوه، دارای ایوانی بلند و رفیع با مقرنس کاری گچ و پنجره اورسی با شیشه‏های رنگی و نقاشی با طاق جناقی که در کنار لچک‏های آن با کاشی‏های رنگارنگ آبی و زرد و سفید با نقش گل و بوته و طرح اسلیمی منظره زیبایی را آفریده است.

 دو شبستان از طریق دو پنجره با طاق جناقی و کاشی‏های قرینه یکدیگر نور مسجد را تأمین می‏کند. به نظر می‏رسد کاشی کاری‏های آن مربوط به قبل از سال 1270 هجری است. 

در تعمیرِ جدید ایوان ورودی، حاشیه‌ی کمربندی از کاشی معرق لاجوردی با خط کتیبه‏ای است که آیه‏هایی از قرآن در آن نقش بسته و تاریخ سند 1407 هجری را در خود دارد که این تاریخ مربوط به تعمیر ایوان است.

در داخل مسجد و روبروی دربِ ورودی، محراب قرار دارد که با ارتفاع تقریبی 3 متر در 50 / 1 با مقرنس کاری ساده گچ است. بدنه‌ی آن با سنگ مرمر تزیین گردیده است. 

در انتهای مسجد سمت شرق یک قسمت از آن به مسجد زنانه تعلق داشته که مساحتی تقریبا 50 متر مربع را دارد و توسط پله‏ای متصل گردیده که مجزا از مدرسه بوده و مخصوص بانوان جهت اقامه‌ی نماز بوده است. 

این مسجد هم‌زمان با تشکیل مدارس دولتی جدید در آشتیان به سال 1306ش برای مدت یک سال از آن به عنوان کلاس درس استفاده می‏شد و یک سال بعد به سال 1307 که مدرسه‌ی دولتی خاقانی آشتیان خود صاحب جا و مکان می‏گردد، تدریس دولتی در آن تعطیل شد.

محل مخصوص اعتکاف

در زیر قسمت زنانه اتاقِ کوچک دیگری متصل به مسجد وجود دارد به ابعاد تقریبی50 / 3×11 و ارتفاع 10 / 3. این اتاق دارای محرابی مجزا و کوچک است. محراب داری مقرنس کاری با طاق خفته مراسته یا حصیری صاف و بدون قوس و کنسولی است. 

این محوطه مجزا و کوچک دارای سه طاقچه به ارتفاع 16 × 1 و از سطح زمین 60 سانتی‌متر فاصله دارد. درب ورودی این قسمت مستقل است و روبروی شبستان بزرگ مسجد باز می‏شود. این محل مستقل گویا محل اعتکاف یا عبادات شبانه بوده است که در نوع خود کم ‏نظیر می‏باشد.

اسامی مدرسه در طی دوران

چنان که در معرفی اسناد محلی اوقاف و اداره‌ی اسناد آشتیان گذشت، این مدرسه و حمام مجاور آن به مدرسه و حمام میرزا حسن یا مدرسه‌ی البرز ، یعنی نام بانی و واقفِ آن‌ها نام‏بردار بوده است. در سال‏های بعد گاهی «مدرسه‌ی کهنه» می‏گفتند و این نام تا همین اواخر در آشتیان رایج بود. اما وجه تسمیه مدرسه‌ی کهنه چیست؟

در سال 1306 ش اولین مدرسه‌ی دولتی در آشتیان به نام «دبستان خاقانی» افتتاح شده است. این مدرسه چون ساختمان مستقلی نداشت از مسجد و مدرسه‌ی عملیه‌ی آشتیان به عنوان محل درس مدرسه‌ی خاقانی استفاده شد.

بعد از یک سال، ساختمان مدرسه‌ی خاقانی در کنار میدان بازار (یا همان رو مزارِ سابق و میدانِ آزادی کنونی) آماده شد و مدرسه‌ی خاقانی به ساختمان نو و جدید خود منتقل گردید. 

به نظر می‏رسد از این به بعد به مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان «مدرسه‌ی کهنه» گفتند تا با مدرسه‌ی‌ جدیدِ خاقانی، متمایز گردد. بعدها (ظاهرا با نظر مرحوم آیت الله دانش آشتیانی) این مدرسه به نام مبارک «حضرت صاحب الامرعلیه السلام» مزین و متبرک گردیده است.

حوزه‌ آشتیان مورد توجه مراجع بزرگ

در ایام تابستان حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان میزبان بسیاری از دانش پژوهان، اساتید و مراجع بزرگ حوزه‌ی علمیه‌ی قم بوده است. علمای بزرگ و طلاب، پس از فراغت از درس در حوزه‌ی قم، در فصل تابستان به آشتیان می‏آمدند تا در فرصت تعطیلی از هوای مطلوب منطقه استفاده برده به تحقیق و مطالعه بپردازند. 

از جمله مرحوم آیت‌اللّه‏ میرزا محمد فیض قمی، سالیان متمادی تابستان‌ها به حوزه‌ی آشتیان می‏آمد و طلاب از محضر او استفاده می‏کردند. آیت اللّه‏ العظمی سید محمدتقی خوانساری و آیت اللّه‏ العظمی اراکی و آیت اللّه‏ العظمی سیدمحمد داماد نیز گاهی به آشتیان و مدرسه‌ی علمیه‌ی آن آمده‏اند. 

بعد از انقلاب آیت اللّه‏ العظمی گلپایگانی به این شهر سفر کرده‏اند و فصلِ تابستانی در روستای گرکان در نزدیک آشتیان اقامت نمودند. در یکی از سفرهای آیت اللّه‏ خوانساری، افراد از کمبود آب و خشکی چاه آب مدرسه شکایت می‏کنند. 

آیت اللّه‏ خوانساری چند قدم کف حیات قدم زدند و از چاه سابق چند متری فاصله گرفتند و در نهایت محلی را برای حفر چاه جدید در صحنِ حیاط مدرسه پیشنهاد می‏کنند. چاه حفر می‏شود که آب فراوان و خوبی به دست می‏آید. این چاه سال‏ها مورد استفاده ساکنان مدرسه و همچنین مردم همسایه‌ی مدرسه بوده است و اکنون نیز وجود دارد و مورد استفاده است.

تحول در حوزه‌ علمیه‌ آشتیان

پس از سال‏ها رکود نسبی در حوزه‌ی آشتیان با ارشاد و مساعدت آیت اللّه‏ العظمی بروجردی اعلی اللّه‏ مقامه و همت و تلاش مرحوم آیت اللّه‏ حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی از حدود سال‏های 1380 این بنای مبارک، فعالیت جدید خود را آغاز نمود و نشاطی تازه گرفت.

تجدید بنای ساختمان مدرسه

مرحوم آیت اللّه‏ دانش در دهه‌ی هفتاد شمسی تصمیم گرفتند، ساختمان مدرسه را تجدید بنا کنند. برای همین منظور ساختمان قبلی تخریب گردید. ساختمان حمام بازار نیز که از موقوفات میرزا زین العابدین البرز بود و به حالت متروک درآمده بود، تخریب گردید و به زمین مدرسه اضافه گردید.

با نظر آیت اللّه‏ دانش قسمت جنوبی ساختمان که مسجد مدرسه قرار داشت تخریب نشد و به سبک قدیم خود حفظ گردیده است. کار ساختمان در سال 1406ق به اتمام رسید و طی جشن باشکوهی با حضور جمع زیادی از علما و روحانیون و اساتید حوزه‌ی علمیه‌ی قم و نمایندگان بیوت آیات عظام و امام راحل این ساختمان مورد بهره‌برداری قرار گرفت. 

اکنون مساحت کل زمین مسجد و مدرسه 1600 متر مربع است. بنای جدید شامل چهارطبقه و هر طبقه 870 مترمربع و مجموعا 3480 متر مربع می‏باشد. این ساختمان دارای کتابخانه (در70 متر مربع)، سالن مطالعه (در110 متر مربع)، آشپزخانه مرکزی (در70 متر مربع) و تعداد 35 حجره است که مساحت میان گین هر حجره 12 متر مربع است. هر طبقه دارای آشپزخانه و سرویس بهداشتی مجزا است.

کتابخانه‌ی حضرت صاحب الامر

این کتابخانه در سال 1380ق به امر حضرت آیت اللّه‏ العظمی بروجردی (م 1380 ق) و با کمک معظم له و به همت مرحوم آیت اللّه‏ دانش تأسیس گردیده است. تعداد کتاب‌های خطی این کتابخانه که به موزه‌ی آشتیان منتقل شده، 59 عنوان است. این کتاب‏ها توسط جناب آقای صادق حضرتی فهرست نگاری و فهرست آن منتشر گردیده است.

عمده‌ی این کتاب‌ها را مرحوم میرزا زین‌العابدین خان مستوفی البرز و مرحوم میرزا علی اکبر ادیب وقف کرده‌‏اند. تعداد کتاب‌های چاپی حدودا 10000 جلد در موضوعات: عقاید اسلامی، تفسیر و کلام، تاریخ اسلام، رجال، احادیث، فقه و اصول، نهج البلاغه، اخلاق، ادبیات عرب و... است.

یادکردی از واقفان کتاب برای مدرسه‌ علمیه

در طول تاریخ افراد فرهیخته‌‏ای بودند که ارزش کتاب را به درستی درک کرده و نام نیک خویش را حفظ کردند. از جمله افرادی که با عمل ستودنی «وقف» باعث ماندگاری نام خویش و رونق کتابخانه‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان شده‌اند: 

مرحوم میرزا زین العابدین آشتیانی مستوفی دیوان اعلی است که شصت و هشت جلد کتاب را در سال 1272هجری وقف کتابخانه‌ی جدید البنای حوزه‌ی علمیه کرد. 

هم چنین می‏توان از دانشورخوش ذوق و با قریحه شادروان میرزا علی اکبر ادیب یاد نمود که از محل ثلث اموالش تعدادی کتاب خطی و چاپ سنگی را وقف کتابخانه‌ی مذکور نموده است. 

آمار دقیق کتاب‏های وقفی مشخص نیست. اما آنچه از نسخه ‏های خطی به جا مانده و در دور زمان نابود نشده است، نوزده نسخه از موقوفه‌ی ایشان باقی مانده است.

موقوفات مدرسه

در طول سال‏های گذشته و از همان اوانِ تأسیس این مدرسه‌ی مبارک، مردان و زنان نیک‏اندیشی از مال و دارایی خود برای کمک به ترویج و تحصیل علوم آل محمد، موقوفاتی را به یادگار گذاشته‌‏اند و صدقات جاریه برای خود تأمین کرده‏اند. 

این موقوفات یا کلا برای مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان وقف شده است و یا برخی از مصارف آن‌ها برای مدرسه‌ی علمیه مقررگردیده است. 

این موقوفات عبارت ‏است از :

1. موقوفه‌ی مرحوم آیت اللّه‏ حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی
2. موقوفه‌ی مرحوم حاج میرزا جواد سلیمانی آشتیانی
3. موقوفه‌ی مرحوم میرزا غلامرضا ذکایی
4. موقوفه‌ی مرحوم منوچهر حاج عظیمی آشتیانی
5. موقوفه‌ی مرحوم مهدی پروین آشتیانی
6. موقوفه‌ی مرحوم قوزی(ملک دشت زارعی)
7. موقوفه‌ی مرحومه بتول وقوعی(ملک دشت زراعی)

مدیریان و اساتید

فهرست مختصری از نام مدیران این مدرسه از تاریخی که اطلاع آن باقی مانده است به این شرح می‏باشد: 

آیت اللّه‏ آقا شیخ محمد جعفر مجتهد آشتیانی. او سال 1275هجری یعنی حدود سه سال بعد از تأسیس مدرسه مدیر و مدرس مدرسه بوده است.

آیت اللّه‏ آقا شیخ محمدتقی دانش احمدی آشتیانی. وی شاگرد آقا میرزا محمد حسن آشتیانی. قهرمان مبارزه با استعمار در جنبش تنباکو است.

1. آیت اللّه‏ آقا شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی
2. حجت‌الاسلام والمسلمین آقا شیخ علی منتظری
3. حجت‌الاسلام والمسلمین رفیعی(م 1380ش)، امام جمعه‌ی فقید شهر ری
4. آیت اللّه‏ شیخ حسین مؤمن شیرازی
5. حجت‌الاسلام والمسلمین علی عمرو آبادی
6. حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا رضوانی‏پور
7. حجت‌الاسلام والمسلمین ناظمی 

لازم به ذکر است تولیت و ریاست حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان بعد از فوت آیت اللّه‏ آقا شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی چند سال به عهده‌ی فرزند ایشان آیت اللّه‏ حاج شیخ محمدتقی دانش آشتیانی بود و به علت استعفای ایشان تولیت و ریاست مدرسه به هیأت امنا واگزار شده و مدیر مدرسه نیز امور جاری را اداره می‌کند. 

این حوزه یکی از فعال‌ترین حوزه‏های کشور محسوب می‏شود. که از نظر ارزشیابی در برخی از مقاطع از رتبه‏های 1 تا 3 را داشته است. همچنین دارای 6 پایه و 90 طلبه است که تا پایان سطح یک به مدت شش سال می‌توانند مشغول تحصیل باشند. بعد از این سطح طلاب برای تکمیل علوم معمولا به قم رفته و ادامه‌ی تحصیل می‏دهند. 

برخی تربیت یافتگان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان در طول سالیان در سال‌های اخیر و حدود نیم قرن معاصر جمع زیادی از طلاب و فضلای محترم در این حوزه درس خوانده‌اند و بعدها به قم رفته‌اند و به مراتب بالایی نیز رسیده‌اند. 

از ذکر نام این بزرگان و علما به جهت معاصرت و این که ممکن است نام برخی از قلم بیفتد خودداری می‌کنیم. ولی نام کسانی که در اسناد تاریخی وجود دارد و درگذشته اند را می‌آوریم که هم یادکردی از ایشان باشد و هم شرح خدمت این مدرسه‌ی مبارک برای ثبت درحافظه‌ی تاریخ باشد. 

براساس اسناد تاریخی، کاتبان و عالمان فرهیخته و بزرگی در مکتب این مدرسه پرورش یافته‌‏اند برخی از آن‌ها بعد از تحصیل در این حوزه به حوزه‏های فعال و آباد دیگر چون کرهرود، جاپلق، بروجرد، اصفهان و نجف رفته‌‏اند و صاحب مقامی گردیدند و نام آنان در کتب تاریخی ثبت است. 

دانشمندان و فضلایی هم بودند که به حوزه‌ی درسی خارج از آشتیان نرفته و در همین محل به کسب علم و تعلیم و تعلم مشغول بوده‌‏اند. در هر حال نام برخی از کسانی که به نوعی نامی در تاریخ این حوزه دارند را می‌‏آوریم. باشد که به مصداق عند ذکرالصالحین تنزل الرحمه نام آن مردان عرصه‌ی علم و عمل برای امروز ما مایه‌ی تبرک و رحمت و برای آنان سبب یادکرد و طلب مغفرت باشد.

• آیت الله‏ آخوند ملا احمد آشتیانی
• آیت الله‏ آقا شیخ محمدتقی دانش آشتیانی
• آیت الله‏ حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی
• حاج شیخ عباس صالحی آشتیانی
• حاج ملا علی مجتهد آشتیانی
• آخوند ملا اسحاق آشتیانی
• میرزا فضل الله‏ صادقی آشتیانی
• آخوند آقا شیخ محمد آشتیانی
• آقا شیخ محمد واعظ آشتیانی
• آخوند ملا مسیح آشتیانی
• ملا عبدالعظیم آشتیانی
• ملا علی نقی آشتیانی
• آقا سید اسماعیل میری آشتیانی (حجت)
• آقا شیخ علی اصغر آشتیانی
• حاج محمد حسن فرشاد آشتیانی
• آخوند حاج ملا جعفر آشتیانی مشهور به خلف
• آقا شیخ زین العابدین آشتیانی
• میرزا حسن خان صادقی آشتیانی
• میرزا علی آشتیانی
• ملا محمد رفیع آشتیانی
• آیت الله علامه سید جلال الدین میری آشتیانی
• حاجی ملا آقا بزرگ آشتیانی
• آخوند ملا محمد علی آشتیانی
• آقا شیخ عباس رضایی آشتیانی، شیخ الاسلام
• آخوند ملا محمد باقر آشتیانی
• آیت الله‏ حاج میرزا جعفر عسکری شهرابی
• ملا عبداله آخوند
• میرزا محمد جعفر مجتهد آشتیانی
• میرزا ابراهیم آشتیانی
• آیت الله‏ آقا شیخ محمد حسن مجتهد آشتیانی
• آخوند ملا ابراهیم پیشنماز آشتیانی
• حاج میرزا فضل الله معماری آشتیانی
• آقا سید احمد میری آشتیانی
• آقا میر کاظم حسینی آشتیانی
• و شاگردان مدرسه‌ی علمیه که اطلاع دقیقی از شرح حال آن‌ها نداریم

آیت الله‏ آخوند ملا احمد آشتیانی

خاندان احمدی دانش آشتیانی از خانواده‌های قدیمی و معروف آشتیان هستند که نزدیک به دو قرن، ریاست دینی و معنوی را در این شهر و حومه‌ی آن به عهده داشته‌اند. آیت‌الله آخوند ملااحمد، جدّ آیت‌الله دانش، عالمی عامل و دانشمندی پرهیزکار و صاحب کرسی تدریس و تبلیغ در آشتیان بوده است. 

آن مرحوم به خاطر مراتب ورع و تقوا به «سلمان زمان» شهرت یافته بود. اگر چه از تاریخ درگذشت ایشان اطلاع دقیقی نداریم، ولی بر اساس دست نوشته‌ای در یک نسخه خطّی، وی تا سال 1291 ق در قید حیات بوده است.

 همین قدر معلوم است که در دوره‌ی صدارت میرزا حسن مستوفی الممالک پدر میرزا یوسف آشتیانی در قید حیات بوده و به امور شرعی و اداره‌ی بخشی از موقوفات محل و منطقه‌ی آشتیان مشغول بوده است. میرزا حسن مستوفی اخلاص و ارادت زیادی به او نشان می‏داد. به همین جهت دستور داد در بلندای شهر خانه‏ای برایش بنا کردند.

آیت الله‏ آقا شیخ محمدتقی دانش آشتیانی

او متولد 1289ق و درگذشته به اول آبان 1322 است. وی فرزند مرحوم آخوند ملا احمد آشتیانی است. تحصیلات ابتدایی را نزد پدر و سایر اساتید فرار گرفت. سپس به تهران رفت و جزو شاگردان علامه میرزا محمدحسن آشتیانی (میرزای بزرگ آشتیانی) قرار گرفت. 

بعدها به موطن خود برگشت و به تدریس و ارشاد مردم پرداخت. در مسجد جامع آن شهر به امامت جماعت و تبلیغ و ارشاد مشغول بود. وی فقه و اصول را به درجه استادی می‏دانست. به پاس شخصیت علمی و اخلاقی‏اش مردم به وی به دیده‌ی احترام می‏نگریستند. وی در خط و انشاء استاد بود و از وی اسناد بسیاری در دست است. 

سجع مهر بیضی وی «محمدتقی» است. او پدر مرحوم آیت اللّه‏ آقا شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی است. و در وسط قبرستانِ رومزار آشتیان (میدان بازار) در کنار سه عالم دیگر، آخوند ملا مسیح و آخوند ملا ابراهیم پیشنماز و آقا شیخ محمد حسن مجتهد نورایی آشتیانی مدفون است. 

آیت الله‏ حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی آن بزرگوار مقدمات اولیه را در نزد پدرش ـ شیخ محمد تقی دانش احمدی ـ در آشتیان فرا گرفت و سپس به قم رفت و با راهنمایی و ارشاد آیت‌الله العظمی فیض قمی، در درس اساتید و دانشمندان به نام حوزه حاضر شد و از محضر ایشان کسب کمالات کرد. 

با این که در آشتیان مقداری از ادبیات و منطق را خوانده بود، مجدّدا این علوم را از اساتید مطرح حوزه همچون، آیت‌الله آقامیرزا محمدعلی ادیب تهرانی و آیت‌الله آقاسید مهدی کشفی فرا گرفت. سطوح متوسط را از آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی (م 1398ق) آموخت. 

رسائل، مکاسب و طهارت شیخ را از حضرات آیات: میرزامحمد فیض قمی(م 1370)، سید محمد حجت کوه کمره‌ای(م 1372ق)، سید محمدتقی خوانساری(م 1371ق) و سید احمد خوانساری(م 1405ق) استفاده کرد. پس از اتمام دروس سطح، نزدیک به چهار سال در درس مؤسّس حوزه‌ی علمیه مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(م 1355ق) حاضر شد و بعد از درگذشت ایشان، از اولین کسانی بود که به درس آیت‌الله حجت و آیت‌الله فیض شتافت و همچنین از بحث آیت‌الله آقاسید محمدتقی خوانساری، که مخصوص عده‌ای از فضلا بود و در منزل استاد تشکیل می‌شد، بهره‌ای وافر برد. 

آیت‌الله دانش به استاد اخیر خود، ارادتی ویژه و عمیق داشت و این ارتباط باعث شد تا از استاد برای سفر به آشتیان دعوت کند. از این رو، آیت‌الله خوانساری دو سال «تابستان‌ها» به آشتیان سفر کرد که هنوز خاطره‌ی شیرین آن حضور و صفای وجود آن مرجع بزرگ، در اذهان مردم منطقه باقی است. پس از ورود آیت‌الله العظمی بروجردی به حوزه‌ی علمیه‌ی قم و تشکیل محفل درس، آیت‌الله دانش به جمع شاگردان ایشان درآمد.

آیت الله دانش از بسیاری اساتید خود دارای اجازه‌ی اجتهاد بود. از امور قابل توجّه در مورد آن بزرگوار، اعتماد و اطمینان مراجع عصر به وی می‌باشد. از زمان مرجع بزرگ آیت‌الله آقاسید ابوالحسن اصفهانی تا امروزه وکالت بسیاری مراجع بزرگ را دارا بود و نماینده‌ای امین و امانت داری درست کار در امورحسبیه‌ی زعمای شیعه به شمار می‌آمد.

ایشان وکیل تامّ الاختیار حضرت آیت‌الله العظمی خویی بود و سال‌ها امور شهریه‌ی آن مرجع بزرگ را در قم، با درایت و دقت اداره می‌کرد. پس از تأسیس کتابخانه‌ی مسجد اعظم به وسیله‌ی آیت‌الله العظمی بروجردی، اداره‌ی این مرکز از سوی ایشان به آیت‌الله دانش واگذار شد. 

آیت‌الله دانش با حضرت امام (رحمت‌الله علیه) نیز رابطه‌ای نزدیک و صمیمی داشت و غیر از این که وکیل در پرداخت شهریه‌ی ایشان بود، ارتباط زیادی با امام داشت. حضرت امام نیز اعتماد و وثوق بالایی به حضرت آیت‌الله دانش داشتند که این مطلب از نامه‌هایی که از نجف اشرف برای مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی فرستاده‌اند و اموری که به آقای دانش ارجاع داده‌اند، مشخص می‌شود. 

در اوان پیروزی انقلاب اسلامی، آیت‌الله دانش برای احیای سنت دیرپای نماز جمعه، از سوی حضرت امام(رحمت الله علیه) به امامت جمعه‌ی آشتیان منصوب شد که در این سنگر نیز منشأ خدمات بسیاری بود. در جنگ تحمیلی نیز با وجود کهولت و بیماری، برای تقویت روحیه‌ی رزمندگان در مناطق جنگی حضور یافت. از ثمرات همت عالی آن بزرگوار که به مدد مردان خیراندیش و علاقه‌مندان وی در آشتیان به انجام رسید، می‌توان به این موارد اشاره کرد: 

1. کمک و دستگیری از مستمندان و نیازمندان؛
2. احیای موقوفات جهت اقامه مجالس دینی؛
3. تأسیس و بازسازی مساجد و حسینیه‌های متعدد؛
4. تأسیس مصلاّی آشتیان که پس از درگذشت ایشان، از سوی مردم به «مصلاّی بزرگ آیت‌الله دانش» نام گرفته است؛
5. تشکیل صندوق قرض الحسنه؛
6. تشکیل کتابخانه‌های حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) و حضرت صاحب الامر(علیه‌السلام) در آشتیان
7. احیا و نوسازی مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان. 

وی از مردان آسمانی عصر ما بود. زندگی مشحون از حسنات او و مشی و سلوک پاک و بی‏آلایش ایشان یادآور اسوه‏های علم و عمل تاریخ بلند شیعه بود. در میان همه‌ی طبقات مردم علاقه‏مندان زیادی داشت، عمری را به طهارت و قداست سپری کرد و جاودانه شد. 

هنگام ظهر روز جمعه هشتم تیر 1380 (7 ربیع الثانی 1422 ق)، آن روح بلند، قالب 93 ساله تن را رها کرد و به معبود پیوست. در قم با حضور هزاران نفر از مردم آشتیان و جمع بسیاری از مراجع، علما و مدرّسان حوزه‌ی علمیه‌ی قم تشییع شد. 

پس از اقامه‌ی نماز به وسیله‌ی دوست دیرینه‌اش حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه(علیها‌السلام) در مسجد طباطبایی به خاک سپرده شد. 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به مناسبت رحلت آن عالم فرزانه چنین فرمودند: «رحلت عالم بزرگوار مرحوم آیت‌الله آقای حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی، امام جمعه‌ی فقید آشتیان ـ رحمت‌الله علیه ـ را به عموم مردم عزیز و مؤمن استان مرکزی، مخصوصا اهالی شریف و علم دوست آشتیان، تسلیت عرض می‌کنم. 

این روحانی خدوم، عمری طولانی را در خدمت به علم و دین سپری کرد و پس از ده‌ها سال اقامت در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، که با تلاش علمی و خدمات فرهنگی همراه بود، به آشتیان مراجعت کرد و سعی و توان خود را مصروف خدمتگزاری مردم نمود. 

خداوند متعال رحمت خود را شامل روح آن عالم ربّانی بفرماید و به بازماندگان محترم و همه‌ی دوستان و ارادتمندان ایشان صبر و اجر جزیل عنایت کند. سید علی خامنه ای 10 / 4 / 1380». این مرد بزرگ نزدیک به بیش از نیم قرن مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان را به عهده داشت.

حاج شیخ عباس صالحی آشتیانی

در سال 1312هجری متولد و در سال 1353خورشیدی بدرود حیات گفته است. از خانواده‏ای دانش پرور و ادیب بود که جد بزرگ این خاندان آخوند ملا محمد صالح است. از همان اوان کودکی به آموختن علوم قدیمه در حوزه‌ی علمیه و مکتب خانه پرداخت و فقه، حدیث، منطق و ادبیات عرب و فارسی را آموخت. 

چندین سال مدیر و آموزگار دبستان دولتی خاقانی بود. و ریاست اوقاف را داشت. وی اشعاری در رثای اهل بیت (علیهم‌السلام) دارد. و مدتی نیز در کسوت روحانی بود. کتیبه‌ی تکیه‌ی بازار آشتیان قصیده‏ای است در ده بیت که به سال 1347 شمسی سروده است.

حاج ملا علی مجتهد آشتیانی

از دانشوران سده‌ی چهاردهم هجری که نزد آخوند ملا رضا قلی و میرزا جعفر مجتهد آشتیانی تحصیل کرد. از خاندان ادیب خلوت آشتیانی و عمومی میرزا علی خان آشتیانی متخلص به آشوب و ملقب به ادیب خلوت است. 

وی در اواسط عمر در معیت برادر و برادر زاده‌ی خود [اسماعیل خان عماد لشکر و میرزا علی خان آشوب] از موطن خود به تبریز رفت و در آنجا رحل اقامت افکند.

آخوند ملا اسحاق آشتیانی

فرزند آخوند ملا محمدعلی و ملقب به معتمدالشریعه و نیای خاندان اسحاقی آشتیانی است. نزد پدر و اساتید دیگر مخصوصا آخوند ملارضا قلی فقه، اصول و خط را فرا گرفت. مسلط به ادبیات عرب و فارسی بود و در علوم دینی صاحب رأی و نظر بود. در طبابت سنتی نیز دستی داشت. 

او همچنین از کاتبان خوش خط و استاد در علم سیاق بود. اسناد فراوانی به خط وی در دست است که مهارت او را در انواع خط نشان می‏دهد. مرگ وی بعد از سال 1312ق اتفاق افتاده است. حکایت کرده‏اند که بعد از مرگ کتاب‌های وی حمل سه شتر شده و جهت فروش به قم فرستاده شده است. 

فرزند او میرزا عبدالحسین هوده‏ای آشتیانی معروف به مشیر الاطبا، سال‌ها در لباس روحانیت کار طبابت می‏کرد. وی به زبان فرانسه مسلط بود. فرزند دیگر وی میرزا علی است که به کار تجارت پرداخت. میرزا فضل الله‏ صادقی آشتیانی فرزند حاجی زین العابدین و متولد (1291و در گذشته به 1382ق) است. 

پس از تحصیل مقدمات علوم دینی در آشتیان به تهران رفت و فقه و اصول را در محضر آیت اللّه‏ میرزا محمد حسن آشتیانی (میرزای بزرگ) آموخت. فلسفه و حکمت را نزد میرزا ابوالحسن جلوه و میرزا حسن کرمانشاهی آموخت و صاحب نظر در حکمت اسلامی و فقه شد و از قضات دستگاه قضایی بود. 

هر وقت مرحوم میرزا مهدی آشتیانی (فیلسوف) مریض یا در سفر بود، وی را برای درس جای خود به مدرسه‌ی سپهسالار می‏فرستاد. از تألیفات او رساله‌ی «حدوث عالم جسمانی»، تحقیق و طبع «رساله‌ی حملیه» آقا علی مدرس را می‏توان نام برد. وی از خاندان رفعت دیوان آشتیانی است که بعدها نام فامیل صادقی را برگزیدند.

آخوند آقا شیخ محمد آشتیانی

فرزند میرزا مرتضی معروف به قلعه و ملقب به «وثوق» است. علم فقه و اصول را در آشتیان آموخت و از دوستان نزدیک ملا عبد العظیم و میرزا محمد جعفر مجتهد آشتیانی بود و این سه تن، از مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان بعد از تأسیس رسمی به سال 1270هجری به حساب می‏آیند. 

او با میرزا جعفر بر سر موقوفات اختلاف داشتند. قلعه‌ی وی از معروف‌ترین قلعه‏های آشتیان به حساب می‏آید و معروف به قلعه‌ی وثوق می‏باشد که هم اکنون با دو برج هنوز پا برجاست. آقای صادق حضرتی درباره وی نوشته است: 

«از زمره‌ی اعیان و روحانیون است چندین سال امامت جماعت را عهده‏دار بود. گروهی را از تأذی مردم و اعمال ناشایست منع می‏نمود و بی‏پروا از شیطنت آنان سخن می‏گفت همان افراد در میان مردم اکاذیبی شیوع دادند که باعث آزردگی خاطر شیخ محمد گردید. 

و چون حساس و زود رنج بود از امامت جماعت امتناع کرد. پس از هفته‏ای روز سوم ماه مبارک رمضان راهی تهران شد و بعد از چند سال در همان جا به رحمت ایزدی پیوست. وفات وی بعد از 1290هجری است».

وی برادر سپهبد احمد وثوقْ لشکر، نویسنده‌ی کتاب «خاطراتی از 50 سال تاریخ معاصر» است.

آقا شیخ محمد واعظ آشتیانی

او فرزند کربلایی ابوالقاسم است. در آشتیان تحصیل علوم متداول و دروس دینی را سپری کرد. واعظی توانا بود و نفسی گرم داشت. او نیای خاندان همایونی آشتیانی است. در رجال و مشاهیر آشتیان آمده است: 

وی علاوه بر فراگیری علم و دانش به پاره‏ای از حرف و فنون زمان، آشنایی داشت. گاهی شاطری، زمانی رنگرزی و مدتی زراعت می‏کرد. وی مدت سه دهه با معتمد الایاله بزرگ [نایب الحکومه‌ی آشتیان و مضافات] و پسرش معتمد الایاله کوچک در منازعه و درگیری بود. یک بار درب خانه‌ی حکومت را به آتش کشید ولی معتمد جرأت نکرد با وی برخورد کند. 

سندی از وی در دست است با این عنوان: «اجاره نامه‌ یک باب دکان نانوایی و صندوق خانه‌ دکان میرزا ابوالفضل که سابق پست خانه بوده به مدت سه سال و به مبلغ نود تومان هر سال به اجاره آقا شیخ محمد مدظله العالی به عنوان مستأجر و مؤجر آن آقا میرزا عبداللّه‏ خان تاجر آشتیانی. که سی تومان این دکان‏ها مخارج دارند که درست شوند، به تاریخ 2 شوال 39». 

آخوند ملا مسیح آشتیانی فرزند آخوند ملا محمد علی و از عالمان و خوش نویسان است که مدتی در مدرسه‌ی علمیه به تدریس مشغول بود. در چندین وقفنامه‏ی قرآن، تولیت آن را به وی محول کرده‏اند. وی مدتی اداره‌ی مدرسه‌ی علمیه و موقوفات را به عهده داشته است. 

آخوند ملا مسیح حافظ قرآن بود، انشایی محکم داشت و خط نستعلیق و شکسته را خوب می‏نوشت. زندگی را از راه مکتب‌داری و تحریر اداره می‏کرد. علی بن مسیح خلف اوست که یک جلد قرآن کریم را از ابتدا تا انتها به قلم زیبایی در سال 1326هجری به خط نسخ عالی نوشته است. مدفن وی در قبرستانِ رومزار (میدان بازار آشتیان) و کنار آخوند ملا ابراهیم، آقا شیخ محمدتقی دانش و آقا شیخ محمد حسن مجتهد نورایی است.

ملا عبدالعظیم آشتیانی

او فرزند ملا محمدعلی و نیای خاندان حاج عظیمی آشتیانی شاخه‌ای از خاندان اعتصام الملک آشتیانی است. وی دوستی نزدیک با میرزا جعفر مجتهد آشتیانی داشت و گویا با وی در مدرسه‌ی علمیه به تدریس مشغول بوده است.

کتاب درّه نادری، تألیف میرزا مهدی استرآبادی را در روز سه شنبه سال 1234ق به خط نستعلیق و دیوان امیر معزی را به سال 1267ق به خط نستعلیق کتابت کرده است. ملا عبدالعظیم خطی خوب و انشایی محکم داشت. ملا باقر و ملا تقی فرزندان هنرمند اویند. نامبرده به خاطر شباهت به مرحوم میرزا جعفر مجتهد در یک درگیری به جای او به قتل رسید. 

بیشتر بخوانید :

کارایی سیاست پژوهی در خیریه ها و لزوم اجرای آن

ملا علی نقی آشتیانی

فرزند ملا رفیع و ملقب به «قاضی» و از خاندان اعتصام الملک آشتیانی است. از سرگذشت وی اطلاع دقیقی در دست نیست. مقدمات علوم را نزد پدرش و اساتید مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان فرا گرفت و هرگز از آشتیان جهت تحصیل به جایی نرفت. 

«پدر حاج بصیر دیوان و جد احمد راد است. وی مردی ساده دل و سلیم النفس بود و علوم ادبی و فقهی را به مقداری می‏دانست و محل رجوع مردم به حساب می‏آمد و به قاضی مشهور بود». احمد راد نوه‌ی وی، سفیر کبیر ایران در مصر بود. او در احوال جدش می‏نویسد: 

«از بعضی از کسان درباره‌ی هوش آن مرحوم، به طنز و شوخی حکایت کرده‏اند که هرگاه به باغ خود، بیرون از ده می‏رفت برای این که هنگام بازگشتن راه را گم نکند در طول راه خانه و باغ، کاه می‏ریخته است». 

آقا سید اسماعیل میری آشتیانی (حجت)

او فرزند میر آقا و مشهور به «سید اسماعیل حجت» از تحصیل کردگان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان است که در همین مدرسه، ادبیات عرب تدریس می‏کرده است. وی سپس به نجف اشرف رفت و فقه و اصول را نزد اساتید بزرگ فرا گرفت. 

گفته شده مرحوم حاج عبدالکریم حایری یزدی (م 1355ق) به وی ارادت داشت و ارباب رجوع از آشتیان را به وی ارجاع می‏داد. او تجارت هم می‏کرد. اسنادی از وی وجود دارد که نشان می‏دهد تا سال 1314ش (1354ق) حیات داشته است. سجع مهر بیضی او «اسمعیل الحسینی» بوده و خط شکسته نسبتا خوبی داشته است.

آقا شیخ علی اصغر آشتیانی

فرزند میرزا محمد علی آخوند و ملقب به فخر الواعظین است. مقدمات را نزد پدرش فرا گرفت و سپس از میرزا جعفر مجتهد و آقا شیخ جعفر شهرابی استفاده کرده است. علاوه به کسوت روحانیت به تجارت هم مشغول بود. از وی چندین نامه و سیاهه‌ی اموال و اجناس در دست است. 

خطی نسبتا خوب داشت و از واعظین آشتیان به حساب می‏آمد. وی نیای خاندان سعیدی آشتیانی است. مهر او بیضوی با عنوان و سجع «علی اصغر» است. در سال 1306ش درگذشته است.

حاج محمد حسن فرشاد آشتیانی

سرهنگ حاج محمد حسن فرشاد آشتیانی ـ فرزند کربلایی عبداللّه‏ و او فرزند میرزا محمد صالح آشتیانی ـ از کاتبان و خوشنویسان نیمه‌ی دوازدهم هجری است. او خود نوشته است: دروس اولیه را در قصبه‌ی آشتیان در مکتب خانه‌ی پدرِ مادرم آخوند ملا عابدین و مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان فرا گرفتم. 

برای تکمیل علوم در مدرسه‌ی فیضیه‌ی قم نزد استادان علوم اسلامی به افتخار شاگردی موفق شدم. در تهران نیز نزد عموی پدرم حاج میرزا جعفر صدیق الممالک آشتیانی، به فراگیری خط پرداختم. به معرفی پسر عمویم میرزا عبدالوهاب خانِ مستشار دفتر، جهت خوشنویسی، در اداره‌ی نظمیه‌ی تهران استخدام شدم به درجه‌ی سرهنگی نایل شدم.اجازه‌ی شغل را از دست‏خط مبارک آیت اللّه‏ العظمی حاج شیخ عبدالکریم گرفتم. بعدا سر سپرده‌ی آیت اللّه‏ میرزا احمد آشتیانی بودم و به دستور آقا میرزا احمد از وجوهات، کاشی محراب و درب ورودی ساختمان اولیه‌ی مسجد آشتیانی‌های تهران را ادا نمودم.».

آخوند حاج ملا جعفر آشتیانی مشهور به خلف

او از فقیهان و عالمان آشتیان در اواخر قرن 12هجری و پدر آقا شیخ زین العابدین آشتیانی است. از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. وی دوستی نزدیک با آقا میرزا جعفر مجتهد آشتیانی و با آخوند ملا اسحاق، ملا محمدباقر، آخوند ملا مسیح و آقا شیخ محمد حسن نورایی آشتیانی داشته است. 

اسنادی در دست است که تبحر او در علوم دینی، ادبیات عرب و فارسی را می‏رساند. در خوش‏نویسی نیز ممتاز بوده است. او از مدرسان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان است. وی از ثروت و مکنت برخوردار بوده و بخشی از موقوفات توسط وی اداره می‏شده است. 

وی احتمالا با میرزای بزرگ آشتیانی (آقا شیخ محمد حسن، مبارز جنبش تنباکو) در کودکی هم مکتب بوده است. سجع مهر بیضی وی «جعفر» است. و وفات وی بعد از سال 1313هجری اتفاق افتاده است.

آخوند حاج ملا جعفر آشتیانی مشهور به خلف

او از فقیهان و عالمان آشتیان در اواخر قرن 12هجری و پدر آقا شیخ زین العابدین آشتیانی است. از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. وی دوستی نزدیک با آقا میرزا جعفر مجتهد آشتیانی و با آخوند ملا اسحاق، ملا محمدباقر، آخوند ملا مسیح و آقا شیخ محمد حسن نورایی آشتیانی داشته است. 

اسنادی در دست است که تبحر او در علوم دینی، ادبیات عرب و فارسی را می‏رساند. در خوش‏نویسی نیز ممتاز بوده است. او از مدرسان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان است. وی از ثروت و مکنت برخوردار بوده و بخشی از موقوفات توسط وی اداره می‏شده است. 

وی احتمالا با میرزای بزرگ آشتیانی (آقا شیخ محمد حسن، مبارز جنبش تنباکو) در کودکی هم مکتب بوده است. سجع مهر بیضی وی «جعفر» است. و وفات وی بعد از سال 1313هجری اتفاق افتاده است.

آقا شیخ زین العابدین آشتیانی

فرزند آخوند حاج ملا جعفر آشتیانی و از نوادگان دختری آقا شیخ محمد حسین آشتیانی و جد مرحوم شهید حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر غلامرضا دانش آشتیانی و آقای مهندس علی دانش منفرد، نمایندگان منطقه در مجلس شورای اسلامی است. 

او تحصیلات را نزد پدر خود که استادی تمام بود و همچنین سایر علمای آشتیان مانند ملا اسحاق، میرزا جعفر مجتهد، آقا شیخ محمدتقی و آخوند ملا مسیح فرا گرفت. مورد قبول عامه بود و امور شرعی و موقوفات آشتیان و اداره‌ی مدرسه‌ی علمیه شهر به دست او بود و یکی از اساتید این حوزه به حساب می‏آمد. 

وی در وعظ و خطابه نفسی گرم داشت و مسلط به مباحث فقه و اصول بود. از ایشان اسناد فراوانی در دست است. سجع مهر بیضی وی «عبده زین العابدین» است. به روی سنگ مزار وی این کلمات نقش بسته است. 

«انّما الدنیا فنا ـ آرمگاه مرحوم مغفور عالم عابد و فقیه زاهد آقا شیخ زین العابدین آشتیانی ابن مرحوم خلد مقام، آخوند حاج ملا جعفر طاب ثراه که تمام عمر خود را در تکمیل مراتب علمیه و ترویج احکام دینیه و تهذیب اخلاق جامعه مصروف داشته و در فروردین ماه سال 1324 به دار باقی رحلت نمود».

وقفنامه‌ای از آقا شیخ زین العابدین آشتیانی در وقف کتاب برای محصلین مدرسه‌ی علوم دینی آشتیان در دست هست که متن آن چنین است: 

وقف مؤبد گردانید مرحوم خلد آشتیان عالم متقی آقا شیخ زین العابدین طاب ثراه یک جلد کتاب به علاوه مجلدات دیگر که آن‌ها در بیست صفحه‌ اول کتاب مستطاب نهج البلاغه و اصول کافی و شرح لمعه بر کافه علما و محصلین علوم دینیه آشتیان که صلاحیت استفاده از آن‌ها داشته باشند. به شرط آن که آن‌ها را معطل نگذارند. 

و در حفظ آن مراقبت نمایند. و اگر از اولاد یا منسوبین ایشان که احتیاج به آن‌ها داشته باشد بر دیگران مقدم می‏باشد و تولیت آن‌ها با میرزا ابوالفضل فرزند مرحوم واقف و بعد از ایشان با هر کسی که منسوبین آن مرحوم که اهل علم و تقوی باشد و متولی اول او را معین می‏باشد و هر کدام متولی باید متولی خود، ترکیب معین نماید اگر از منسوبین آن کسی به این صلاحیت یافت نشود تولیت اعلم عادل علماء آشتیان خواهد بود.

میرزا حسن خان صادقی آشتیانی

او معروف به همایون دفتر و ملقب به رفعت دیوان و فرزند حاجی میرزا زین العابدین آشتیانی است. وی نیای خاندان صادقی آشتیانی و برادر میرزا فضل‌اللّه‏ صادقی آشتیانی حکیم و قاضی دادگستری است. تحصیلات مقدماتی را در آشتیان در مکتب‏خانه و سپس در مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان فراگرفت. 

از شاگردان آخوند ملا ابراهیم پیشنماز و آقا شیخ محمد حسن مجتهد (نورایی آشتیانی) و آخوند آقا شیخ محمدتقی دانش بود. سپس به تهران رفت و از کارگزاران دربار مظفرالدین شاه و از مستوفیان دستگاه میرزا حسن خان مستوفی الممالک آشتیانی شد. فقه و اصول خوانده بود و دارای انشایی محکم و خطی خوش بود. در اواخر عمر به آشتیان آمد و تا سال 1306ش زنده بوده است.

میرزا علی آشتیانی

او فرزند آخوند ملا اسحاق معتمد الشریعه است و در مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان از محضر پدر و سایر اساتید بهره‏ها برد و از کاتبان و سیاق دانان بود. در امور تجارت دستی داشت و از کاسبان مورد اعتماد بازار بود. وی مانند اسلاف خود به تدریس و تعلیم نپرداخت. اسنادی از وی در دست است که تسلط او را به علوم عربی، فارسی و سیاق نشان می‏دهد.

سند اجاره‌ نامه‌‏ای از وی در دست است که خلاصه‌ی آن بدین قرار است: «اجاره نامه مشروط جناب مستطاب آقا میرزا علی خلف معتمد الشریعه، یک باب دکان واقع در بازار آشتیان از دکاکین ابتدای تیمچه (شترخان)  به مبلغ ده تومان، اجاره دهند: میرزا عبدالهه خان تاجر آشتیانی. مدت اجاره: یک سال تمام، به تاریخ ذیحجة الحرام 1331.

ملا محمد رفیع آشتیانی

او فرزند میرزا محمد و از شاگردان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان و از کاتبان و خوش‏نویسان اواسط قرن سیزده هجری است. وی با ملا محمد صالح ابن محمد اسماعیل خوشنویس و کاتب از قرن سیزدهم عموزاده بوده‏اند. 

ملا محمد رفیع ابن محمد آشتیانی برحسب خواهش میرزا محمد(دایی‏اش) در اوایل قرن سیزدهم کتاب انیس الغافلین، تألیف ملا میرقاری گیلانی (زنده در 1005ق) در اخلاق را به خط نسخ کتابت کرده است. 

آیت الله علامه سید جلال الدین میری آشتیانی

آخرین قله‌ی رفیع فلسفه شرق، شارح بزرگ اسفار و ملاصدرای روزگار ما و عارفی بلند مرتبه در آشتیان و در سال 1304ش متولد شد. دوره‌ی ابتدایی را در دبستان خاقانی گذراند. 

در مکتب خانه و مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان گلستان سعدی، نصاب الصبیان و تاریخ معجم، مقدمات در صرف و نحو و دوره‌ی نادری و قسمتی از کتاب سیوطی را فرا گرفت. اولین کسی که در زندگانی آقا جلاالدین اثر گذاشت و توانست هنر و اخلاق نیک خود را در وجود او زنده سازد. 

میرزا مهدی بن ملا اسماعیل (معلم‏زاده آشتیانی) است وی از مدرسان حوزه‌ی آشتیان در آن زمان به شمار می‏رفت و مرد جدی و مطلعی بود و خطوط معمول را زیبا می‏نگاشت. استاد جلال الدین هم خط بسیار زیبا دارد. می‏گویند در همان سنین از مدرسین حوزه پرسش‏ها می‏کرد که از جواب دادن به آن اکراه داشتند یا بعضا عاجز می‏ماندند. 

وی به تشویق آیت اللّه‏ دانش در سال 1323 به حوزه‌ی قم رفت و از اساتید به نام عصر از جمله مرحوم علامه طباطبایی فلسفه و تفسر و اصول فقه را فراگرفت. حکمت و فلسفه را از آیت اللّه‏ ابوالحسن رفیعی قزوینی فرا گرفت، سپس به نجف رفت و در دو سال از محضر اساتیدی چون سید حسن بجنوردی، سیدمحسن حکیم، شیخ حسین حلی و میرزا عبدالهادی شیرازی بهره برد. 

وی در درس حکیم و محقق میرزا احمد آشتیانی حاضر شد و فلسفه را نزد آقا میرزا مهدی آشتیانی و در قم نزد آقایان سیدمحمد تقی خوانساری، سید محمد حجت کوه کمره‏ای و میرزا رضی تبریزی و شرح منظومه‌ی حکمت و قسمتی از مکاسب و شوارق الالهام را خدمت مرحوم حاج شیخ مهدی کلاهی خواند. 

اساتید فرزانه، استاد یگانه پرورش دادند و جلال الدین واسطه‌ی انتقال علم اسلاف به اخلاف شد. ایشان از 1345ش به مقام استادی دانشگاه مشهد رسید و در 1349ش به مدیریت گروه فلسفه و حکمت دانشکده‌ی الهیات این دانشگاه انتخاب شد. در 1355جایزه‌ی بنیاد فرهنگی البرز به او تعلق گرفت. 

در 1375 بازنشسته شد و سال بعد، فرهنگستان علوم، او را به عنوان دانشمند برجسته شناخت. بعد از بازنشستگی، دانشگاه مشهد، دوباره وی را دعوت به تدریس کرد. آشتیانی در مهر 1378 نشان درجه‌ی یک دانش جمهوری اسلامی را دریافت کرد و در همین سال از تدریس رسمی کناره گرفت. 

مستشرق معروف فرانسوی پرفسور هانری کربن (1979 ـ 1903م) بارها آشتیانی را ستوده و او را ملاصدرای عصر ما خوانده است. کسانی که کربن را می‌شناسند و سیطره و تسلط او را در فکر فلسفی و عرفانی ایرانی می‌دانند، درمی‌یابند که سخن او از چه پایه‌ی بلند و دقیقی برخوردار است. 

کربن نوشته است: «در مساعی و تمایلات فکری خود، آقای آشتیانی به نظر من مانند یک ملاصدرایی است که در عصر ما زندگی می‌کند، به نحوی که ملاصدرایی دوباره زنده شده. گمان نکنم بتوانم تمجیدی بالاتر از این بیان کنم.

آقای آشتیانی یک فیلسوف ایرانی است که نماینده‌ی تمام عیار فلسفه‌ی دیرین است، منتهی فلسفه‌ی دیرینی که به نحوی کاملا امروزی درک شده است. به این صورت آثار ایشان شاهد تجدد این تفکر است که علایم بسیاری از آن را می‌توان در ایران معاصر مشاهده کرد.» 

این چهره‌ی بلندآوازه و عالم ژرف‌نگر و فیلسوف سترگ، به راستی یکی از مفاخر جهان تشیع است که در عصر حاضر در جهت نشر اندیشه‌های اسلامی از خود اهتمامی قابل ارج نشان داد و با قریب نیم قرن تدریس فلسفه و عرفان و تربیت ده‌ها شاگرد در حوزه و دانشگاه و نیز با تألیف و شرح و ترجمه و حاشیه بر آثار معروف فلسفی و عرفانی و تنقیح برخی کتب مأخذ، در ردیف اندیشمندان نامدار شیعه، قرار گرفته است. 

او توانست غبار نسخ را از میراث فلسفی ایران و اسلام بزداید. در اولین روزهای بهار سال 1384در مشهد درگذشت و در پناه بارگاه رضوی(علیه‌السلام) مدفون گردید. بوستان کتاب قم با همکاری هیأت تحقیقی فلسفی خود آثار گران‌قدر استاد را با ویرایش جدید و با عنوان «آثار استاد آشتیانی» به چاپ می‌رساند که تاکنون 20 جلد از آن‌ها ارایه شده است.

حاجی ملا آقا بزرگ آشتیانی

حاجی ملا آقا بزرگ یا حاجی میرزا آقا بزرگ آشتیانی، ابن مرحوم ملا علی محمد و نیای خاندان «رشیدی آشتیانی» است. از کاتبان و خوشنویسان بی‏نقطه نویس و از اساتید حوزه‌ی آشتیان است. مهر چهارگوش وی با سجع «عبده آقا بزرگ» است. 

وی علوم اولیه و خوش‏نویسی را در مکتب خانه‌ی پدر و مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان به سامان رساند. اسنادی که از وی باقی مانده تسلط او را در ادبیات عرب و فارسی به خوبی می‏رساند. بسیاری اسناد از قبیل عقدنامه، مبایعه، وقفنامه و نامه و... از او در دست است که استادی وی را در انواع خط می‏رساند. 

فرزندان وی همه از کاتبان زبردست بودند. او زندگی را از مکتب‌داری و تحریر می‏گذراند. وی نیای بزرگ خاندان با فرهنگ رشیدی است و دوستی و آشنایی نزدیک با آخوند ملا مسیح و آخوند ملا ابراهیم پیشنمناز داشته است و هر سه از مدرسان حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان به حساب می‏آمدند. 

ایشان در سال 1333ق درگذشت. آخوند ملا محمد علی آشتیانی فرزند آخوند ملا عبدالهو ابن رضا بیک از مدرسین و مکتب‏داران اوایل عصر مظفرالدین شاه قاجار و از خانواده‏ای عالم و کاتب بود. مدت‌ها در مدرسه‌ی علمیه به تدریس مشغول بود. و معاش خود را از راه مکتب‌داری و تدریس به دست می‏آورد. 

فرزندانش همه عالم بودند. میرزا جعفر و آقا شیخ عباس و ملا رقیه فرزندان آخوند ملا محمدعلی هستند. آقا شیخ عباس رضایی آشتیانی، شیخ الاسلام فرزند ملا محمد علی آخوند آشتیانی است. در محضر پدر و آخوند ملا ابراهیم و آخوند ملا مسیح تحصیل کرد. در مدرسه‌ی علمیه علوم اسلامی، فقه و اصول را فرا گرفت. 

از خوش‏نویسان و کاتبی زبر دست بود. از سال 1306خورشیدی که اولین مدرسه‌ی دولتی خاقانی آشتیان دایر می‏شود، از معلمین عربی و خط این مدرسه بود. اسناد زیادی از بیع نامه، عقدنامه، اجاره‌نامه و وصیت‌نامه از وی موجود است که تسلط او را در نوشتن انواع خط شکسته و به کار بردن آیات و روایات در اسناد مختلف به اثبات می‏رساند. 

وی ابتدا در لباس روحانیت بود. برادرش میرزا جعفر نیز از کاتبان و خوش نویسان است. وفات او بعد از سال 1326خورشیدی اتفاق افتاده است. سجع مهر بیضوی وی «عباس» بوده است. آخوند ملا محمد باقر آشتیانی او نزد پدرش که از عالمان زمان خود بود و ملارضا قلی و میرزا جعفر مجتهد و ملا احمد، علوم و مقدمات را فرا گرفت.

دوستی نزدیک با ملا اسحاق و میرزا محمد حسن داشت و از مدرسان مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان بود. و ادبیات عرب و فارسی را به خوبی می‏دانست. اسناد بسیاری از وی در دست است که تسلطش را در خطوط مختلف سیاق و آیات و روایات در تنظیم عقدنامه‏ها به اثبات می‏رساند. 

وی مدت زمان طولانی خود مکتب‌دار بود و معاش خود را از تدریس و تحریر به دست می‏آورد. سجع مهر بیضوی وی «الراجی محمد باقر» است و تا 1313ق زنده بوده است.

آیت الله‏ حاج میرزا جعفر عسکری شهرابی

فرزند حاجی حسن از ملاکین روستای شهرابِ آشتیان، از مشاهیر روحانی منطقه در قرن سیزدهم و مدرسان حوزه‌ی علمیه‌ی آشتیان به مدت 40 سال است. وی در علوم دینی زمان خود تبحر کافی داشت و به درجه‌ی اجتهاد نایل آمده بود. 

حدود چهل سال از عمر پربرکت خود را در آشتیان به ارشاد، تدریس، تولیت موقوفات و امامت جماعت مشغول بود. مرحوم آیت اللّه‏ حائری(رحمت‌الله علیه)گاهی کسانی را که از منطقه‌ی آشتیان نزد ایشان می‏رفتند، به حاج میرزا جعفر اشارت و حواله می‏داد. روابط خوبی بین ایشان و آقای حاج شیخ برقرار بود. 

هنگامی که حضرت آیت اللّه‏ حاج شیخ عبدالکریم حایری(رحمت الله علیه) در سال 1315رحلت نمود، رضاشاه انعقاد هرگونه مجلس ختم برای ایشان را ممنوع کرد و می‏دانیم که در قم جلسه‌ی بزرگداشتی برای مرحوم آیت اللّه‏ حائری برگزار نشد. آقا شیخ جعفر از سر ارادت و علاقه، مجلس ختمی در آشتیان منعقد نمود. 

عمال دولت به میرزا جعفر اخطار کردند که مجلس نباید بیش از یک ساعت طول بکشد و کسی حق گریه کردن ندارد و احدی درباره‌ی شخصیت آیت اللّه‏ حائری سخنی نگوید و فقط اجازه قرائت قرآن آن هم با سکوت و آرامش صادر گردید. وقتی مجلس به اتمام رسید مردم عزادار به خانه حاج میرزا محمد شریف که از خیرین وقت بود، رفتند و به نوحه سرایی و مرثیه‏ خوانی پرداختند. 

در اواخر عمر به علت کسالت مزاج به زادگاهش روستای شهراب مراجعت کرد و بعد از مدتی کوتاه در سال1320ق به رحمت ایزدی پیوست. اهالی شهراب و آشتیان از سر علاقه وافری که به وی داشتند، جنازه‏اش را از زادگاهش تا آشتیان به فاصله 18 کیلومتر روی دست حمل کردند و زن و مرد در سوگ فقدان او نوحه‏سرایی کردند. 

پیکر او به قم انتقال داده شد و در صحنِ آیینه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(علیهاالسلام) مدفون شد.

ملا عبداله آخوند

ملا عبداله از صلحا و عرفا بود و با این که داعیه‌ی ارشاد نداشت، اما عده‏ای به او ارادت داشتند. از احوال زندگی وی اطلاعی در دست نیست. اما وی قبل از سال 86 ـ 1285 هجری زندگی را بدرود گفته بود. او جدِ مادری استاد عباس اقبال آشتیانی است.

میرزا محمد جعفر مجتهد آشتیانی

ایشان از فقیهان و علمای آشتیان بوده که ریاست مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان و تولیت موقوفات را به سال 1287هجری به عهده داشته است. با تفسیر و ادبیات آشنایی زیادی داشت و در طول حیات خود در ترویج، تدریس و امر قضا کوشا و صاحب ذوق بود. 

می‏گویند: آیات روح بخش قرآن را به طرز زیبایی تلاوت می‏کرد. میرزا جعفر با بیان قوی و استدلالات منطقی در قضا، غالبا حق را از باطل تمیز می‏داد و به خاطر رفتار منصفانه‏اش مرافعات و شکایات در محل به حداقل رسید. همسر میرزا جعفر خواهر قائم مقام بزرگ[میرزا ابوالقاسم خان] بود. 

در کتاب شهریار جاده‌‏ها آمده است «امروز یکشنبه 21 ذی قعده 1287، علماء آشتیان میرزا محمد جعفر مجتهد، آخوند ملا حسین، ملا ابراهیم را ملاقات نموده و میرزا حسین خان و میرزا نصرالهس مستوفی گرکانی و میرزا تقی، برادر میرزا زین العابدین و میرزا علی نقی و میرزا تقی و میرزا شفیع به حضور پذیرفته شدند». 

در وقفنامه‏ای مربوط به 30 جزء قرآن، میرزا محمدرضا خلف حاجی و میرزا باقرآهویی نخعی در مورخ 1273هجری تولیت آن را به «جناب علامه فخار، فخر المحققین العارفین افضل الفضلا والعلما میرزا جعفر ـ سلّمه اللّه‏ ـ...» واگذار کرده‌اند.

میرزا ابراهیم آشتیانی

فرزند آخوند میرزا محمدعلی آشتیانی و برادر ملا اسحاق (معتمد الشریعه) از خطاطان و خوش‏نویسان عصر خود بود. وی انواع خط را نزد پدر و برادرش فرا گرفت و به سال 1270هجری درگذشت. بعدها این خاندان نام فامیلی اسحاقی را برای خود برگزیدند. 

آقای بیانی در شرح حال وی نوشته است: «میرزا ابراهیم از اشراف و اعاظم آن سامان بود و خط نستعلیق را نزد پدرش آموخته و خوش می‏نوشت و از علوم ادبی بهره‌ی کافی داشت. وی به سال1270هجری درگذشت». 

آیت الله‏ آقا شیخ محمد حسن مجتهد آشتیانی

فرزند آخوند ملا ابراهیم از فقها و مدرسین مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان بود و در انشاء و خط دارای سبک مخصوص است. از وی اسناد خطی بسیاری در دست است. وی مقدمات را در آشتیان آموخت و در جوانی به کسوت روحانی درآمد. 

از کودکی از محضر درس اساتید حاضر در زادگاهش همچون آخوند ملا ابراهیم پیشنماز و پدرش بهره برد و سپس به نجف اشرف رفت و به درجه‌ی اجتهاد رسید. او از شاگردان میرزای بزرگ آشتیانی (م 1319ق) و شیخ هادی تهرانی است. 

سپس به آشتیان آمد و تا آخر عمر در این شهر ماند و محل رجوع دعاوی و امور شرعی و وقفی منطقه بود. بسیاری از طلاب علوم دینی و دیگران از مجلس درسِ وی سود می‏بردند. همسرش دختر آخوند ملا مسیح بود. وفات وی به سال 1292شمسی اتفاق افتاد». 

قبر وی در میدان بازار آشتیان مشهور به رو مزار در چهار طاقی معروف در کنار عالمان ـ آقا شیخ محمدتقی دانش آشتیانی، آخوند ملا ابراهیم و آخوند ملا مسیح ـ است. سجع مهر بیضی وی «عبده محمد حسن» می‏باشد. نام وی بر کاشی کاری حسینیه‌ی بازار آشتیان حک شده است. وی پدر سرلشکر نورایی آشتیانی تجدید کننده‌ی بنای حسینیه‌ی بازار آشتیان است.

آخوند ملا ابراهیم پیشنماز آشتیانی

از دانشوران حوزه‌ی آشتیان و پدر آیت الله‏ آقاشیخ محمد حسن مجتهد آشتیانی است. از تربیت یافتگان میرزا جعفر مجتهد آشتیانی بود و در مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان سمت استادی داشت و با آخوند ملا مسیح روابط نزدیک داشت.

 خط شکسته را نیکو می‏نوشت. در وقفنامه‌ی 12جزء قرآن به ذی حجه‌ی سال 1298 که مقرب الخاقان میرزا محمد علی لشکرنویس خلف حاجی حسین آشتیانی وقف قصبه‌ی آشتیان نموده و تولیت آن را به آخوند ملا ابراهیم آشتیانی و اولاد او واگذار کرده است. 

او بعد از میرزا جعفر، سمت پیشنمازی و تولیت موقوفات آشتیان را داشته است. دختری داشت به نام ملا شرف که سمت مکتب‌داری داشت و از بانوان باسواد و معلم قرآن بوده است. این خانم محترمه90سال عمر کرد و ده‌ها سال از عمر خود را به تعلیم قرآن مشغول بود. قبر وی در قبرستان عمومی آشتیان مورد احترام است.

حاج میرزا فضل الله معماری آشتیانی

فرزند حاج میرزا احمد معمار آشتیانی است. تحصیلات مقدماتی را در مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان فرا گرفت و سپس به قم رفت. وی از شاگردان آیت اله حاج شیخ جعفر شهرابی(عسکری) بود. وی به عنوان کاتب و مُحرر در بیت مرحوم آیت اللّه‏ العظمی گلپایگانی، سالیان طولانی خدمت کرد. 

بنا به وصیت پدرش و همکاری آیت اللّه‏ دانش، مسجد جمعه‌ی آشتیان را در دهه‌ی30 شمسی بازسازی و مرمت کلّی کرد. تبحر و استادی وی را در خط شکسته مورد تأیید اهل فن است. اسناد و نامه‌های بسیاری به خط زیبای ایشان به جا مانده است.

آقا سید احمد میری آشتیانی

مردی ساده و وارسته بود. در جوانی در کسوت روحانیت درآمد و گاهی به وعظ و ذکر مصائب ائمه‌ی اطهار(علیهم‌السلام) می‌پرداخت. در نزد عامه از احترام و مرتبه‌ای برخور دار بود. فوتش به سال 1307ش اتفاق افتاد. وی عموی علامه آقا سید جلال‌الدین آشتیانی فیلسوف است. 

سجع مهر بیضی وی (احمد الموسوی) است. [۳۲] آقا میر کاظم حسینی آشتیانی وی متولد1269ق و درگذشته به سال1326 و از سادات و روحانیون حوزه‌ی آشتیان است. ایشان تحصیلات مقدماتی را در مدرسه‌ی علمیه‌ی آشتیان نزد آقاشیخ جعفر مجتهد آشتیانی و آخوند ملا مسیح آشتیانی و آخوند ملا ابراهیم پیشنماز که از مدرسان این مدرسه بودند فرا گرفت. 

از ثروت و مکنت کافی برخوردار بود و خود را به دارالسلطنه‌ی تبریز رسانید. فقه واصول را نزد علمای آنجا و در مدرسه‌ی آشتیانی‌ها خصوصا نزد ملا علی مجتهد آشتیانی تکمیل کرد. شهر تبریز در آن زمان محل آمد و شد مستوفیان، میرزاها و خوش نویسان آشتیانی، گرکانی و فراهانی بود. 

آقا میرکاظم به علت داشتن خط خوش و نیز مورد اعتماد بودن در دستگاه میرزا یوسف مستوفی الممالک آشتیانی (1303 ـ 1227ق) جزو کارگزاران و محارم دستگاه جناب آقا گردید. 

شاگردان مدرسه‌ی علمیه که اطلاع دقیقی از شرح حال آن‌ها نداریم برخی از کسانی از زمره‌ی اهل فضل در اسناد و مدارک تاریخ محلی نام آن‌ها ذکر شده ولی اطلاع دقیقی از شرح حال و تحصیلات آن‌ها نداریم. برای آن که نامشان از این مقاله نیفتد تنها به ذکرشان بسنده می‌کنیم. 

• آخوند ملا محمد باقر با سجع مهر چهارگوش «عبده محمدباقر»
• آخوند ملا حسین با سجع مهر بیضوی «یا حسین»
• آخوند ملا محمد با سجع مهر بیضوی «تاج سر انبیا محمد»
• آخوند ملا رضاقلی
• میرزا آقا ابن مرحوم میرزا حسن با سجع مهر بیضوی «العبد میرزا آقا»
• میرزا عبدالحمید خلف مرحوم میرزا بابا با سجع مهر بیضوی «عبد الحمید»، احتمالا وی نیای اعلای شیخ عباس قاضی است.
• ملا اسداللّه‏ بزاز، خلف میرزا صادق بزاز با سجع مهر بیضوی «یا اسد اللّه‏ الغالب»
• ملا علی نقی، خلف مرحوم ملا محمدتقی با سجع مهر چهارگوش «یا امام علی النقی»
• میرزا محمدرضا، ابن آخوند حاجی ملا رضا قلی آشتیانی
• ملا حسین، فرزند کربلایی زین‌العابدین آشتیانی
• ملا حسن نوری
• آخوند ملا علی محمد، پدرحاجی میرزا آقا بزرگ آشتیانی، با سجع مهر«عبده الراجی علی محمد»
• آخوند ملا محمد صالح (جد مرحوم حاج صالحی)
• آقا شیخ محمد حسین آشتیانی (جد اعلای مرحوم آیت الله حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی)
• آخوند ملا عبد الله (فرزند رضا بیک و پدر آخوند ملا محمد علی آشتیانی)
• آخوند ملا محمد علی (پدر آخوند ملا اسحاق معتمد الشریعه)
• آخوند ملا محمد علی (پدر ملا مسیح آشتیانی)
• آخوند ملا جعفر (پدر آقا شیخ زین العابدین آشتیانی)

به روان همه‌ی واقفان و خادمان و حاملان علوم الهی درود می‌فرستیم و امید واریم که این مرکز علمی و فرهنگی و پایگاه علم و دانش هماره تابنده و پر نور باشد.

این مطلب برداشت و خلاصه‌­ای از مقاله "پیشینه وموقوفات مدرسه علمیه صاحب الامر آشتیان"؛ نوشته "اسدالله عبدلی آشتیانی" و "مهدی سلیمانی آشتیانی"، است.