آشنایی با نظام مدیریت خیر در سایر کشورها و مقایسه با وضعیت این امور در ایران كمك می‌کند تا از ظرفیت‌های بین‌المللی در این خصوص بهره‌مند شویم.
همچنین با الگوبرداری از تجربه‌های موفق و پرهیز از تجارب ناموفق ایشان مدیریت امور خیر را در کشورمان ارتقا دهیم. بنابراین در سلسله مطالبی به بررسی نظام مدیریت وقف و امور خیر در کشورهای مختلف می‌پردازیم. برای گردآوری این سلسله نوشتار از کتاب‌های «آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه سی کشور جهان» استفاده می‌شود. در نوشتار حاضر مدیریت امور خیر در کشور آلمان بررسی می‌شود.
برای مطالعه :
نظام مدیریت وقف و امور خیریه در آلمان
در کشور آلمان وقف به معنای اختصاص دادن داوطلبانه اموال و دارایی‌هاست و اغلب باهدف صرف در اقدامات اجتماعی و خیرخواهانه انجام می‌شود. برای اداره اموال وقفی، شخص واقف یا فردی به وکالت از او، نهادی مستقل تحت عنوان بنیاد» ایجاد می‌کند که این نهاد «موقوفه» نام دارد.
در قوانین آلمان، برایش ایجاد موسسه‌ای اجتماعی، ضرورتی ندارد که دارایی مؤسس به شخص موجود تملیک شود. اختصاص خود دلیل وجود است و نیازی به‌صورت سازی نیست. اموال وقف‌شده دارایی شرکت تلقی نمی‌شود، بلکه خود موسسه‌ای مستقل است، بدون اینکه شخصی مالک آن باشد.
بنابراین مفهوم وقف در آلمان و ایران بسیار به هم نزدیک است؛ چراکه هر دو تکیه‌بر اصالت اموال دارد و این اموال به شخصی تعلق ندارد. با این تفاوت که در حقوق ایران عین مال حبس می‌شود؛ اما در حقوق المان اموالی که به وقف اختصاص داده شدند، شخصیت حقوقی متحرک دارد.
فرق دیگری نیز بین وقف در ایران و آلمان وجود دارد و این است که اعطای شخصیت حقوقی به موقوفات در آلمان با اذن دولت صورت می‌گیرد؛ اما در ایران این‌گونه نیست و به‌محض اینکه شخصی مال خود را وقف کند، آن مال شخصیت حقوقی پیدا می‌کند. موقوفات در کشور آلمان به یکی از اشکال انجمن، بنیادهای وقفی و شرکت‌های با مسئولیت محدود هستند.
انجمن
این نهاد مجموعه‌ای از چندین فرد حقیقی و حقوقی است که به‌صورت سازمان‌یافته برای کار خاص دورهم جمع شده‌اند. قانون مدنی آلمان بین انجمن‌های اقتصادی و انجمن‌های باهدف فعالیت‌های اجتماعی، تفاوت قائل شده است.
در آلمان نهایم کنترل‌کننده بیرونی برای انجمن‌ها وجود ندارد؛ زیرا معتقدند که اعضای مجمع در اصول تصمیم‌گیری مشارکت می‌کنند. همچنین انجمن‌ها به‌عنوان اشکال حقوقی برای فعالیت‌های پیچیده اقتصادی در نظر گرفته نشده‌اند. می‌توان استنباط کرد که فکر جمعی و فضای دموکراتیک موجود در این انجمن‌ها باعث نبود نهاد نظارتی بر انجمن‌ها شده است.
بنیاد
برای بنیاد ویژگی خاصی در نظر گرفته نشده است، بااین‌حال بنیادها دارای این خصوصیات هستند:
۱. نداشتن هرگونه سهامدار
۲. ادامه دادن هدف اولیه بنیاد
٣. نیاز داشتن به اموال وقفی بنیادها در آلمان معمولاً ظرف مدت ۲ تا ۴ هفته به رسمیت شناخته می‌شوند و پیش از آن نهاد ناظر پیش‌نویس ارائه‌شده را مطالعه خواهد کرد تا با قانون اساسی مطابقت داشته باشد و شفافیت در آن رعایت شود.
باوجوداینکه در قانون سرمایه اولیه برای بنیادها در نظر گرفته نشده؛ اما در نهاد ناظر مبلغ حداقل ۵۰ هزارتا صد هزار یورو را به‌عنوان سرمایه اولیه برای بنیادها در نظر گرفته‌اند. در آلمان هر دو نوع بنیاد خیریه ، یعنی بنیاد دارای اهداف عام‌المنفعه و بنیاد دارای اهداف خصوصی وجود دارد که معافیت از مالیات تنها برای نوع اول است.
شرکت
شکل دیگر خیریه‌ها شرکت‌ها هستند. شرکت با مسئولیت محدود می‌تواند به‌منظور تحقق هدفی که در قانون مجاز شمرده‌شده است، تأسیس شود. قانون ممتاز مالیاتی در آلمان تنها به شرکت‌هایی تعلق می‌گیرد که با اهداف قیدشده در این قانون مطابقت داشته باشد. همه شرکت‌های معاف از مالیات را مقامات مالیاتی محلی رصد می‌کنند.
اهداف ممتاز مالیاتی در آلمان
در قانون مالی عمومی، معافیت مالیاتی به سازمان‌هایی با سه دسته از اهداف تعلق می‌گیرد: .
1. اهداف منافع عمومی
۲. اهداف خیرخواهانه
3. اهداف مذهبی ترویج علم و پژوهش‌های علمی، ترویج سیستم سلامت و مراقبت عمومی، ترویج هنر و فرهنگ، ترویج مشاوره و حفاظت از محیط‌زیست، ترویج کمک‌های خارجی، ترویج مشاوره، حفاظت از مصرف‌کننده، ترویج ورزش، ترویج سنت و مراسم سنتی، ارتقای عمومی دستگاه‌های سیاسی دموکراتیک ازجمله اهداف عمومی هستند. سازمان با اهداف خیرخواهانه به سازمان‌هایی گفته می‌شود که کمک به نیازمندان را پیشه خودساخته‌اند.
عنوان سازمان با اهداف مذهبی نیز به سازمان‌هایی تعلق دارد که فعالیت‌های آن‌ها به‌طور مستقیم در جهت ترویج جامعه مذهبی، بدون در نظر گرفتن منافع شخصی باشد. در آلمان فعالیت‌های مجازی که توسط سازمان‌های خیریه می‌توانند صورت‌پذیرند به شکل زیر در قانون آمده است:
1. تأمین مالی
در این قالب خیریه‌ها مجاز هستند با ایجاد پویش‌ها، کمک‌های مالی را جمع‌آوری کنند و در هدف خاصي خود هزینه کنند. همچنین هزینه‌های غیرمعقول ممکن است پرداخت معاف از مالیات سازمان را به خطر اندازد.
2. فعالیت‌های اقتصادی
سازمان‌های با اهداف ممتاز مالیاتی ممکن است به فعالیت‌های اقتصادی مبادرت کنند. مثلاً برای رسیدن به اهداف خود مجبور به انجام فعالیت‌های اقتصادی باشند؛ ولی نباید شکل بازرگانی به خود بگیرند.
بنگاه‌های خیریه در قبال کسب‌وکارهای نامتناسب، درصورتی‌که گردش مالی آن‌ها بیش از ۳۵۰۰۰ یورو باشد، مشمول مالیات می‌شوند. این موضوع به دلیل ایجاد فضای رقابتی بین شرکت‌های با ماهیت اقتصادی با خیریه‌ها و بنگاه‌های با ماهیت اجتماعی در قانون آمده است.
فعالیت‌های سیاسی سازمان‌هایی که اهداف ممتاز مالیاتی را پیگیری می‌کنند، می‌توانند در راستای آموزش سیاسی شهروندان و حمایت از توسعه دموکراسی که هردو جزء اهداف خیریه به شمار می‌روند، اقدام کنند.
همچنین می‌توانند درزمینه هایی که با آن‌ها مرتبط است، نظرات خود را ارائه دهند. نیز می‌توانند بدون درخطر افتادن معافیت‌های مالیاتی خود با سازمان‌های قانون‌گذار به‌منظور ارائه و پیشنهاد قوانین ارتباط داشته باشد.
در آلمان سازمان‌های خیریه قادر به دریافت کمک‌های مالی معاف از مالیات مستقیم هستند و هرکدام می‌توانند به‌طور مستقل گواهی معافیت مالیات صادر کنند؛ اما در صورت سهل‌انگاری موسسه خیریه موظف به پرداخت مالیات ۳۰ درصدی مقدار کمک‌های اهدایی به‌عنوان غرامت، برای طفره‌روی از مالیات هستند.
اما از عیوب سیستم مالیاتی آلمان این است که درصورتی‌که نهاد خیریه‌ای از فعالیتش انصراف دهد، باید مالیات ده سال گذشته خود را عرضه کند که این امر تقریباً غیرممکن است.
وضعیت موجود وقف و امور خیریه در آلمان
تاریخچه تشکیل نهادهای وقفی در آلمان به آغاز قرون‌وسطا برمی‌گردد که اغلب موقوفات بیمارستانی بوده‌اند. اما در طول تاریخ تغییرات گسترده‌ای در مفهوم امور خیر اتفاق افتاده است.
بنیادهای خیریه‌ای که در قرون‌وسطا تشکیل‌شده بودند تحت نظر کلیساها بودند، در طول قرن سیزدهم میلادی، اولین بنیادهای خیریه مستقل از کلیسا را که افرادی غیرروحانی اداره می‌کردند تأسیس شدند و خدمات بیمارستانی و اقامتگاهی ارائه می‌دادند.
بیشتر بخوانید:
در طول قرن هفدهم و هجدهم بنیادها بیشتر به سمت اهداف غیرمذهبی مانند آموزش و علم رفتند. در آن زمان به بنیادهای خصوصی به مدت طولانی با دیدی منتقدانه نگاه می‌شد.
در اواسط قرن نوزدهم میلادی مردم می‌توانستند بدون ممانعت به انجمن‌ها ملحق شوند تا سال ۱۹۰۰ میلادی، فقط ۱۱۸۲ موقوفه و انجمن خیریه ثبت‌شده وجود داشت و بخش اعظم نهادهای عام‌المنفعه، یعنی تعداد 9464 موسسه، در سی سال اخیر تأسیس‌شده است.
همه ایالات آلمان به یک نسبت موقوفه ندارند. تقریباً كليه موقوفات در ایالات دهگانه آلمان غربی سابق، به انضمام برلین غربی قرار دارد. بیشترین موقوفات آلمان شرقی به سبب تسلط کمونیسم در ۴۰ سال اخیر ازمیان‌رفته‌اند.
امروز حدود ۱۹۰۰۰ بنیاد و۲۰۰۰۰ شرکت خیریه و ۶۰۰ هزار انجمن در آلمان وجود دارد که نشانگر اهمیت زیاد اقتصادی و اجتماعی بخش خیریه در آلمان است. بر اساس آمار موسسه مرکزی موضوعات اجتماعی آلمان، میزان کمک نقدی به سازمان‌های خیریه برتر که نشان اعتبار این موسسه را دریافت کرده‌اند، بیش از یک میلیارد یورو هست. این آمار نسبت به سال ۲۰۰۹ رشد ۱ . ۳۳ درصدی داشته است. میزان کمک‌های غیر نقدی این سازمان‌ها در سال بیش از 46 میلیارد یورو بوده است.
کنشگران فعال حوزه وقف و امور خیریه در آلمان
انواع کنشگران فعال در حوزه وقف و امور خیریه در آلمان کنشگران این حیطه به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
سیاست‌گذار
سیاست‌گذار نهادی است که برنامه‌هایی را که باید دولت، کسب‌وکارها و... دنبال کنند، تعیین می‌کند. سیاست‌گذاری به‌صورت فرایندی تعریف‌شده است که به‌واسطه آن دولت جهت تغییرات مطلوب در دنیای واقعی، چشم‌انداز سیاسی خود را به برنامه و عمل تبدیل می‌کند. لذا سیاست‌گذاری کارکرد اصلی هر دولت هست ، براین اساس نهادهای سیاست‌گذار در حوزه وقف و امور خیریه در کشور آلمان شامل پارلمان که مشتمل بر مجلس فدرال و مجمع فدرال است، وزارت فدرال امور مالی وزارت امور خارجه، وزارت فدرال همکاری و توسعه اقتصادی و قوه قضاییه است.
۱. صدراعظم در آلمان صدراعظم تنها عضو انتخابی دولت فدرال است، بنا بر قانون اساسی او حق دارد وزرا را انتخاب کند. حتی تعداد وزرا و حوزه فعالیت هریک را مشخص سازد. او با این حقوق مجموعه‌ای از ابزار مدیریت را در اختیار دارد.
۲. مجلس فدرال (بوندس تاگ) مجلس فدرال آلمان مجموعه نمایندگان انتخابی ملت آلمان است که در مرکز زندگی سیاسی کشور و نهاد عالی سیاست‌گذاری کشور است.
٣. شورای فدرال (بوندس رات) شورای فدرال نماینده ایالات و نوعی مجلس دوم در کنار مجلس فدرال به شمار می‌رود. شورای فدرال در ارائه قوانین جدید نقش دارد و این‌یکی از تفاوت‌های آن‌ها با مجالس مشابه در نظام فدرالی است.
4. وزارت فدرال امور مالی مسئول اجرای تمام جنبه‌ها و سیاست‌های مالی و مالیاتی کشور است و نقش اساسی در تدوین بودجه و وضع قوانین مالیاتی دارد و بر اساس سیاست‌های کلان صدراعظم فعالیت می‌کند. تنها عضو کابینه دولت است که در مورد تصمیماتی از دولت که منجر به هزینه‌های زیاد می‌شود حق وتو دارد و سازمان‌های خیریه به‌منظور ثبت و دریافت عنوان خیریه نیازمند تأیید ادارات مالیات ایالتی یا محلی می‌باشند.
5. قوه قضاييه از دو بخش عمومی و تخصصی تشکیل‌شده که بخش تخصصی، دادگاه قانون اساسی است و ازآنجاکه در صورت شکایت اجازه ردکردن قانون را دارد، نقش سیاست‌گذار را دارد.
6. وزارت امور خارجه ازجمله وظایف آن ارائه کمک‌های بشردوستانه در اسرع وقت و فارغ از بروکراسی‌های اداری به سایر کشورهاست و دارای همکارانی از قبیل کمیسیون پناهندگان ، مرکز کمک پناهندگان فلسطینی و دفتر همکاری‌های بشردوستانه سازمان ملل و... است. اهداف این وزارتخانه در راستای اهداف تنظیم‌شده در سند هزاره سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۰ هست.
۷. وزارت فدرال همکاری و توسعه اقتصادی بخش اعظم فعالیت‌های این وزارتخانه ، ارائه کمک‌های بین‌المللی است و جایگاه برتری دارد تا آنجا که دفتر وزیر آن در ساختمان صدراعظم قرار دارد.
هدف آن به‌صورت تشویق توسعه اقتصادی در کشور آلمان و سایر کشورها از طریق همکاری و مشارکت تعریف‌شده است و ساختار متداول نهادهای دولتی را ندارد.
تنظیم‌گر
تنظیم‌گری به معنای تنظیم مجموعه گوناگون از ابزارهاست که به‌واسطه آن دولت نیازمندی‌های شرکت‌ها و مردم را تنظیم می‌کند، کارکردهای تنظیم‌گر بنا به دلایل گوناگونی به وجود آمده‌اند. تنظیم‌گرها در آلمان اداره‌های مالیات محلی و دادگاه‌های محلی هستند.
تسهیلگر
تسهیلگران در آلمان سازمان‌های محلی یا بین‌المللی هستند که معمولاً دولت بر آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کند. هدف از تسهیلگری توسعه و بهبود بازار خدمات است. بر این اساس نهادهای تسهیلگر در حوزه وقف و امور خیریه در آلمان عبارت‌اند از:
١. موسسه مرکزی موضوعات اجتماعی آلمان: این موسسه نقش نظارتی بر سازمان‌های خیریه دارد و خیریه‌های برتر را به مردم معرفی می‌کند. بر اساس اساسنامه، این موسسه جمع‌آوری داده، داده‌پردازی و پژوهش انجام می‌دهد.
۲. اتحادیه بنیادهای آلمانی انجمن اشتيفتونن): در ۱۹۴۸ تأسیس و از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین اتحادیه بنیادها در اروپاست. بیش از ۲۰ هزار عضو دارد و دارای اهدافی ازجمله حفاظت از منافع بنیادها، مشاوره ، آموزش‌های حرفه‌ای، جمع‌آوری داده و مستندات، برگزاری رویدادها و انتشار نشریه است.
3. انجمن بنیان‌گذاران سیستم علم آلمان (اشتيفتروربند): در ۱۹۲۰ تأسیس و ۴ هزار عضو دارد که سه هزار عضو آن شرکت‌های خصوصی هستند. تأمین مالی انجمن از طریق مشارکت اعضاء کمک سالیانه آن‌ها صورت می‌گیرد.
مأموریت اصلی آن ترویج علم و فناوری در عرصه آموزش و پژوهش و تقویت بنیادهای غیرانتفاعی در دنیاست. بی‌شک بازیگری غیرمتعارف در تأمین مالی پژوهشی در آلمان است.
٤. بانک جی ال اس این بانک در سال ۱۹۷۳ تأسیس شد. از سازمان‌های خیریه کارمزد بانکی دریافت نمی‌کند. همچنین مشتریان بانک می‌توانند با دریافت سود کمتر، مابقی سود خود را به مؤسسات خیریه کمک کنند و در پروژه‌های خیریه سرمایه‌گذاری کنند.
ارائه‌دهنده خدمات
در آلمان تأمین‌کننده خدمات آموزشی و پژوهشی شامل دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مؤسساتی هستند که درزمینهٔ آموزش و پژوهش در حیطه وقف و امور خیریه فعالیت می‌کنند. ضمن مؤسسات خیریه که وظیفه جمع‌آوری کمک و توزیع آن رابین مردم‌دارند نیز جزو ارائه‌دهندگان خدمات محسوب می‌شوند و عبارت‌اند از:
١. موسسه می سناتا این موسسه در سال ۱۹۹۷ تأسیس شد و مأموریت آن ترویج دانش در عرصه جامعه مدنی و کمک‌های بشردوستانه از طريق پژوهش‌های دانشگاهی و مستندسازی و تبادل اطلاعات بین رهبران این رشته‌هاست. این موسسه برای سازمان‌های خیریه دوره‌های آموزشی برگزار کرده و مشاوره‌های مدیریتی عرضه می‌کند و دارای بخش بین‌المللی نیز هست.
۲. بنیاد فولکس واگن بنیاد مذبور که ارتباطی با شرکت خودروسازی معروف ندارد، در سال ۱۹۹۱ و به‌وسیله معاهده‌ای بین دولت فدرال و دولت ایالت نیدرزاکسن شکل گرفت و بزرگ‌ترین بنیاد تأمین مالی پژوهشی در آلمان هست. این بنیاد تا پایان ۳۰ سالگی خود، اجرای ۲۰ هزار پروژه علمی - پژوهشی و فنی را تصویب و از پروژه‌های مرتبط حمایتگری کرده است.
٣. انجمن کاريتاس در ۱۸۹۷ کشیشی کاتولیک آن را تأسیس کرد و در حال حاضر بزرگ‌ترین انجمن رفاهی آلمان محسوب می‌شود. بیش از یک‌میلیون کارمند استخدامی و داوطلب در حدود ۲۵۰ مرکز در سراسر آلمان دارد.
کاریتاس از حدود ۱۱ میلیون نفر در برابر مشکلات اجتماعی و موقعیت‌های دشوار پشتیبانی می‌کند و حفظ کرامت انسان‌ها وزندگی بهتر افراد فارغ از مرزهای جغرافیایی و نژادی و داشتن حداقل استانداردهای اجتماعی و حقوق بشر از اهداف این موسسه است. شعار كاريتاس نیازی ببین و برای رفع آن اقدام کن» است.
4. بنیاد رابرت بوش شرکتی با مسئولیت محدود است و با اینکه بزرگ‌ترین موسسه تأمین مالی پژوهشی نیست؛ اما شناخته‌شده‌ترین آن‌هاست.
5. موقوفات کنراد آدنائرز این موقوفه هم سو با حزب دموکرات مسیحی تأسیس شد و آدنائر اولین رئیس جمهور آلمان پس از جنگ جهانی دوم بود. این نهاد امروزه تلاش دارد تا به بررسی گذشته آلمان شرقی پرداخته و روند اتحاد با اروپا را تسهیل سازد.
ایجاد سامانه‌ای کارا جهت دستیابی به نهادی بالغ در امور خیر
آلمان نیز مانند ایران از معدود کشورهایی است که نظارت برنهاد وقف و امور خیریه در آن توسط چند نهاد صورت می‌گیرد؛ اما با ایجاد نظام مالیاتی شفاف، سهل، برانگیزاننده و درعین‌حال در مواقعی سخت گیرانه توانسته است رشد چشمگیری در نهاد خیر ایجاد کند. نهادهای دولتی و خصوصی در آلمان با درک نیازهایی همچون پژوهش، تولید علم و دانش، تمرکز اطلاعات، رده‌بندی خیریه‌ها و نهادهای اجتماعی و... موفق به دستیابی به نهادی بالغ در امور خیر و موضوعات اجتماعی شده‌اند و سامانه‌ای کارا را ایجاد کرده‌اند.
دیدگاه خود را بنویسید