فرهنگ مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و رفتارها است که اعضای یک جامعه را پیوند می‌دهد. این تعریف از فرهنگ همه الگوهای رفتاری و الگوهای فکری و اندیشه‌ها و مهارت‌ها و فن‌هایی را در برمی‌گیرد که در ساخت مصنوعات به کار گرفته می‌شود.
بنابراین پی‌سوز را می‌توان یک شیء فرهنگی دانست که اندیشه سازنده و بانی مالی آن‌که این شیء را برای منظور استفاده خاص از آن در بنای تکیه مرزه بال ساخته‌اند را بازتاب می‌دهد.
این شیء فرهنگی خود بازتابی از نفوذ فرهنگ و سنت وقف در لایه‌های مختلف جامعه است که به این صورت و شکل خود را نشان داده است و از طرفی فرهنگ و سنت حسنه وقف در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد و بر اساس منابع تاریخی به دوران پیش از اسلام می‌رسد.
با آمدن اسلام این سنت حسنه نه‌تنها اهمیت خود را از دست نداد بلکه بر اساس تعلیمات دین اسلام و روایات متعدد از پیامبر و ائمه رنگ جدیدی به خود گرفت و معنای وسیع‌تری یافت.
در این مقاله پی‌سوز یا چراغ روغنی که در سال 1220 ه.ق توسط شخصی ناشناس به تکیه روستای مرزه بال وقف‌شده، موردمطالعه و بررسی قرار می‌گیرد که علاوه بر جنبه تاریخی نشان‌دهنده نفوذ وقف و جایگاه آن در نزد عامه مردم است که در حد وسع و توان خود سعی داشته‌اند تا با وقف وسایل هرچند معمولی اسباب آسایش و راحتی مردمان استفاده‌کننده از تکیه را فراهم سازند.
بنابراین در این مقاله ضمن ارائه مقدمه کوتاهی در مورد وقف و پیشینه آن، در ادامه به چگونگی نگهداری از این اموال وقفی و بعد اجتماعی وقف و سپس به توصیف شیء وقفی و بررسی کتیبه کوتاه آن پرداخته و در پایان سعی شده که جمع‌بندی در مورد کلیه مطالب ارائه گردد.
ضرورت نگهداری وقف
یکی از آموزه‌های قرآنی درباره وقف، تعیین شیوه نگهداری وقف است. تعلیم عمومی قرآن آن است که نباید وقف را جابه‌جا کرد، فروخت و یا تغییر در کاربری داد، مگر ضرورتی جدی اقتضا کند؛ اما نکته مهم دراین‌باره، امنیت و احترام به وقف، شرایط و خصوصیاتی است که واقف تعیین کرده و در افکار عمومی مطرح‌شده است.
صیانت از وقف و تذکر به انحراف از آن از مصادیق امربه‌معروف و نهی از منکر است لذا پرهیز از آسیب دیدن فرهنگ وقف امری لازم و ضروری است. به‌هرحال حفظ وقف بر گسترش آن اهمیت دارد.
برای مطالعه :
بعد اجتماعی وقف
تأکید بر بعد اجتماعی وقف امری لازم و ضروری است. پدیده وقف دارای حیطه گسترده از فعالیت و اقدام است تا جایی که اگر به‌درستی هدایت شود به بسیاری از نیازها پاسخ می‌دهد و هیچ‌گاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی و آموزشی، فرهنگی روبرو نخواهد شد؛ اما مهم این است که هم نیازها بر اساس اولویت در سطح افکار عمومی معرفی شود، هم ضرورت آن عینی و مناسب با عواطف، درک و توجه واقفان لحاظ شود.
البته وقف می‌تواند جنبه شخصی و خانوادگی داشته باشد و گاه بعد عمومی و در جهت پر کردن خلأهای اجتماعی که قرآن بر کارهای عمومی و همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی‌های جامعه از طریق تعاون و نیکی تأکید می‌کند.
آنچه در این میان بیشتر ارزش دارد و قرآن آن را ترویج می‌کند، فرهنگ‌سازی برای انجام کارهای عام‌المنفعه و نهادینه کردن روحیه همدلی و همکاری و تشویق به تعاون و کمک به دیگران است.
مشخصات فنی پی‌سوز وقفی
این شیء شامل یک پی‌سوز مسی است؛ که در کلکسیونی شخصی در کارگاه یکی از مسگران بازار زنجان (کدی لر بازاری- روبروی مسجد شیخلی) نگهداری می‌شود. هنگامی‌که نگارندگان از چگونگی ورود و دستیابی فرد مذکور به این شیء وقفی سؤالاتی نمودند اظهار داشت که این شیء به‌صورت امانت از طرف شخصی نزد من گذاشته‌شده و از چگونگی و چندوچون آن بی‌اطلاع هستم، لذا با یادآوری این نکته که جابجایی آثار وقفی عملی غیرشرعی و اسلامی است، از آن شخص درخواست کردیم که این شیء فرهنگی را به متولیانش یا اداره میراث فرهنگی تحویل نماید. فرد مذکور نیز به نقل از صاحب شیء اظهار کردند که درصدد برگرداندن و تحویل آن به اداره میراث فرهنگی یا متولیان آن بوده است.
این پی‌سوز دارای بدنه‌ای کروی- بیضوی است که از ورقه مس ساخته‌شده است و دارای 17 سانتی‌متر ارتفاع و عرض 35 سانتی‌متر با لوله (طول هر لوله 10 سانتی‌متر) است؛ که از مسی به ضخامت حدود 5 / 1 میلی‌متر و به روش چکش‌کاری ساخته‌شده است.
چهار لوله به‌صورت قرینه به چهار طرف بدنه آن به روش پرچ‌کردن برای قرار دادن فتیله جهت روشنایی قرار داده‌اند. همچنین دسته‌ای از یک میله مسی با مقطع چهارگوش به‌صورت نیم‌دایره که جهت آویزان کردن به قلاب یا جایی که معمولاً در سقف بنا تعبیه می‌کردند ایجاد شده است. این دسته به‌وسیله دو میخ مسی به دو طرف لبه ظرف پرچ‌شده است.
این ظرف روغندان و پی‌سوز که جهت روشنایی بخشی به فضای داخلی تکیه (همان‌طور که از کتیبه برمی‌آید) به کار رفته و فاقد کف برای نگه‌داشتن آن بر روی زمین است و کف آن گرد است. در صورت قرارگیری روی زمین فاقد ایستایی و تعادل است.
لبه‌های آن برای از بین بردن تیزی لبه ورقه مسی و صاف کردن و شکل‌دهی به لبه به تو برگردانده شده و کوبیده شده است. لوله‌ها نیز از ورقه‌های مسی ساخته‌شده و به بدنه وصل شده‌اند به این صورت که ابتدا ورقه‌های مسی را آماده کرده و بعد آن را به‌صورت لوله درآورده و بعد به شکاف گردی که در بدنه اصلی ظرف ایجاد نموده‌اند متصل کرده‌اند.
دهانه این لوله‌ها رو به بالا است برای این‌که فتیله‌ای که در آن قرار می‌گیرد و به مخزن روغن وصل می‌شود بهتر بسوزد. ازنظر شکل ظاهری این شیء بسیار جالب است، سازنده آن طوری لوله‌ها را در بدنه این ظرف تعبیه کرده که هنگام سوختن فتیله‌ها فضای بیشتری را روشن نمایند. ازنظر شیوه ساخت نیز یک شیء هنری محسوب می‌شود؛ و در روی شانه ظرف کتیبه کوتاهی کنده شده که در واقع سند وقف همین شیء است.
کتیبه وقفی یا وقف نامه
قبل از پرداختن به سند و کتیبه وقفی این پی‌سوز لازم است اشاره گردد که این نوع وقف در اصطلاح وقف انتفاع نامیده می‌شود زیرا منظور وقف‌های این‌چنینی بهره‌برداری استفاده‌کنندگان از عین مال وقفی بوده است. در اینجا نیز پی‌سوز ازآنجاکه به‌عنوان روشن‌کننده فضای تکیه مرزه بال وقف‌شده بنابراین وقف انتفاعی محسوب می‌شود.
کتیبه
وقف تیکه [تکیه] مرزه بال نرود خارجه [منه؟] و تولت [تولیت] به دست کربلائی درویش علی و دستای [استاد؟] کربلائی صادق- سنه 1220 این کتیبه که بر روی شانه این پی‌سوز به‌وسیله قلم حکاکی شده است جمعاً شامل نوزده کلمه است و بسیار کوتاه و مختصر است؛ و ازنظر فنی بسیار جالب‌توجه است؛ و در آن تمامی شرایط یک سند وقفی و مال وقفی رعایت گردیده است که در ادامه به آن خواهم پرداخت.
صیغه وقف
بانام بردن از کلمه وقف در ابتدای کتیبه در واقع صیغه وقف جاری شده است. متولیان تکیه که در این سند کوتاه وقفی به‌نام کربلایی درویش علی و استاد کربلایی صادق ذکر شده در واقع شاهدان و تأیید کنندگان وقف بوده‌اند.
محل وقف
که به‌روشنی تکیه مرزه بال که روستایی در شهرستان بابل استان مازندران است ذکر شده است.
شرایط وقف
واقفان در این کتیبه کوتاه ذکر کرده‌اند که از محل تکیه خارج نشود.
موقوف علیه
در این کتیبه کوتاه موقوف علیه همانا اهالی روستای مرزه بال و تکیه مرزه بال و کسانی است که در ایام سوگواری آل عبا از این تکیه استفاده می‌کرده‌اند، می‌باشند و متولیانی که در این کتیبه نام برده شده‌اند بایستی شرایط وقف را کاملاً رعایت و از شیء موقوفی نگهداری می‌کردند.
عین موقوفه
که در این کتیبه ذکر نشده اما کاملاً روشن و بدیهی است زیرا کتیبه وقف بر روی آن کنده و حکاکی شده و همین پی‌سوز روغنی است که شرح آن گذشت.
نام واقف
در این متن کوتاه اشاره‌ای به شخص واقف نشده است و کاملاً مجهول و ناشناس است؛ که احتمالاً به خاطر اجر معنوی آن بوده که واقف نخواسته نام خود را ذکر کند.
سال وقف
که در انتهای این کتیبه و جدا از بدنه کتیبه «سنه 1220» ذکر گردیده است که برابر با سال 1184 ه.ش و مصادف با دوره زندیه و حکمرانی کریم‌خان زند بوده است.
بیشتر بخوانید :
بررسی اسامی اشخاص و اماکن در این کتیبه
در کتیبه وقفی پی‌سوز نام واقف مجهول است و تنها نام متولیان تکیه مرزه بال ذکر شده که شامل کربلایی درویش علی و کربلایی صادق است که نگارنده نتوانست اطلاعاتی از این دو شخص به دست آورد.
در کتیبه وقفی پی‌سوز موردمطالعه نام تنها یک مکان به‌نام تکیه مرزه بال ذکر شده که با توجه به اهمیت این مکان که شیء به آن وقف‌شده و همچنین روستای مرز بال در ادامه خواهم پرداخت.
در لغت‌نامه دهخدا ذیل مرزه بال آمده است: دهی است از دهستان مشهد گنج افروز بخش مرکزی شهرستان بابل که در 17 هزار و پانصد گزی جنوب بابل در دشت واقع است. ناحیه‌ای است دارای آب‌وهوای معتدل و مرطوب و 90 تن سکنه، آب آن از سجاد رود تأمین می‌شود. محصول عمده آن برنج، پنبه، نیشکر، غلات، کنف و صیفی و شغل مردمش زراعت و راهش مالرو است.
روستای مرز بال یکی از روستاهای زیبای شهرستان بابل و بخش لاله‌آباد و دهستان کاری پی است که ازنظر جغرافیایی در فاصله 8 کیلومتری مرکز شهرستان بابل واقع شده است. روستای مرز بال از شمال با روستای پیچا کلا و از جنوب با روستای کارون و از غرب با روستای آردکلا و از شرق با روستای بالا بصرا همسایه است.
طبق آخرین سرشماری در سال 90، روستای مرز بال ازنظر جمعیت دارای 750 نفر سکنه و حدود 170 خانوار است. از مناظر زیبای طبیعی در این روستا وجود زمین‌های سرسبز کشاورزی و آب بندان های منحصربه‌فرد حوالی آن‌که همه‌ساله در فصل شکار و تابستان علاقه‌مندان بسیاری را به‌سوی خود می‌کشاند.
امروزه از تکیه تاریخی آن اطلاعی در دست نیست که احتمالاً درگذر ایام تخریب و از بین رفته است؛ اما با توجه به کتیبه این شیء وقفی، تکیه مرزه بال ذکر شده در زمان کریم‌خان زند سرپا بوده و احتمالاً ساخت بنای اصلی آن مربوط به دوره قبل از زندیه بوده و مورداستفاده اهالی روستا بوده است که در این کتیبه دو تن از متولیان آن نام برده شده است.
به هر روی ازآنجاکه این تکیه امروزه کاملاً در اثر حوادث طبیعی یا غیرطبیعی از بین رفته، نمی‌توان در مورد آن اظهارنظر کرد.
لزوم توجه بیشتر به اشیای تاریخی وقفی
متأسفانه در طی حوادث مختلف بسیاری از اشیای وقفی که درگذشته به تکایا، مساجد، مدارس و اماکن عمومی وقف‌شده‌اند، امروزه دیگر در جای خود قرار نداشته بلکه بسیاری از آن‌ها در دست اشخاص غیر و یا توسط سوداگران فرهنگ سرقت شده و سر از موزه‌های بیگانه درآوردهاند.
این مسئله لزوم توجه بیشتر به اشیای تاریخی وقفی که در این اماکن نگهداری می‌شوند را می‌رساند که ثبت و ضبط و تشکیل پرونده ثبتی برای این اشیاء که علاوه بر نشان دادن جنبه معنوی و مادی وقف از منظر فرهنگی و تاریخی نیز دارای اهمیت فراوانی هستند.
بنابراین برای جلوگیری از جابه‌جایی اموال منقول وقفی که به نمونه‌ای از آن در این مقاله پرداخته شد، تشکیل موزه‌های وقفی در هر استان می‌تواند راهکار مناسبی باشد که علاوه بر جنبه گردشگری سبب آشنایی هرچه بیشتر مردم با ضرورت نگهداری این اشیای ارزشمند خواهد شد؛ و از جنبه فرهنگی سبب ترغیب بسیاری از افرادی خواهد شد که به طریقی این اشیاء به آن‌ها رسیده است.
از طرفی هماهنگی با میراث فرهنگی و نهادهای متولی موقوفات سبب خواهد شد که اشیای منقولی از این دست که در مکان‌های مذهبی و مقدس نگهداری می‌شوند از سرقت به دست افراد سودجو سوداگران فرهنگ جلوگیری گردد.
دیدگاه خود را بنویسید