پرسش اصلی این پژوهش؛ مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی است. پژوهش با این پیش‌فرض انجام‌شده است که مدل مفهومی کاملی در زمینه تربیت نیکوکارانه از متون دینی استخراج پذیر است.
این پژوهش با رویکرد اکتشافی و استفاده از روش استقرایی با داده بنیاد و کشف شبکه معنایی به دنبال مدلی است که سازه مفهومی فوق را با بهترین جامعیت و تعادل نمایندگی کند. یافته‌ها نشان می‌دهند تغییر نگرش راهبردهای مدیریتی، جزای الهی تقویت فضائل و ایجاد توجه عوامل مؤثر را تشکیل می‌دهند.
متغیرهای زمینه‌ساز نیز عبارت‌اند از:
فطرت و شکوفایی رشد عقلانی رشد توحیدی، آخرت‌گرایی، رشد تقوایی، رشد تولی، ارزش‌ها و فضائل، آداب، سنن و عادات.
متغیرهای بازدارنده نیز عبارت‌اند از:
خودمحوری دنیادوستی فرومایگی. سوء مدیریت فرهنگ ناسپاسی، انحراف فکری، بدخواهی و غفلت، نتایج و پیامدهای این مدل تربیت نیز شامل رفع کمبودهای فردی و اجتماعی امنیت آرامش فردی و اجتماعی، پاکی مال و جان، قرب الهی، پاداش الهی، نفوذ در دیگران و همبستگی اجتماعی هستند، این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های متعددی همخوانی دارد که در ادامه بیشتر درباره آن صحبت خواهیم کرد.
فرهنگ نوع‌دوستی و نیکوکاری
اسلام دینی است که اساس آیین خود را با عنایت به اجتماع بنانهاده و برای روابط اجتماعی اهمیت زیادی قائل است. فرهنگ نوع‌دوستی و نیکوکاری، از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ عمومی و از تأمین‌کننده‌های اصلی حیات طیبه در جامعه سالم و اسلامی است.
با توجه به همین مطلب در این پژوهش سعی شده است، مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع و متون اسلامی ایجاد شود تا راهنمایی برای عمل در حوزه‌های مختلف اجرایی قرار گیرد.
پرواضح است که مدل ارائه‌شده دریافت نویسنده از متون بررسی‌شده است که شاید نیازمند اصلاح باشد؛ اما ازآن‌جهت که اولین کار در این شمایل است، امکان دارد راهگشای این بحث باشد.
روش و مراحل پژوهش در تربیت نیکوکارانه
هدف از پژوهش حاضر طراحی مدلی است که با بیان مفاهیم و روابط میان آن‌ها بتواند مقوله تربیت نیکوکارانه را مفهوم‌سازی نماید؛ بنابراین، پژوهش حاضر در بخش اول خود از حیث رویکرد استقرایی و از حیث هدف، اکتشافی است.
برای دستیابی به این منظور استراتژی مفهوم‌سازی داده بنیاد برگزیده شد. روش تحلیل داده‌ها روش اجتهادی و سپس قیاس استقرایی و استعلایی است.
برای مطالعه :
در این پژوهش، پس از گردآوری داده‌ها که بر اساس کلیدواژه‌ها و نیز مفاهیم کلیدی، از متون بیش از حدود ۹۰۰ فراز و آیه قرآنی و هزار روایت که در گزینش دوم به حدود ۳۰۰ روایت تقلیل یافت، عبارت‌های مدنظر دسته‌بندی‌شده است و از هر عبارت مفهوم یا مفاهیم کلیدی آن عبارت استنتاج می‌شود.
در گام بعدی کدها یا نمایه‌های حاصل، تحلیل و در دسته‌هایی که با یکدیگر موضوع مشترکی دارند، گروه‌بندی می‌شوند. این موضوع مشترک زیر نام مفهوم شناخته می‌شود.
پس از دسته‌بندی مفاهیم، مفاهیم مشترک در کنار یکدیگر تشکیل یک مقوله را می‌دهند که دارای مفاهیم کلان و انتزاعی‌تر هستند. به‌عنوان نمونه، نمودار مسير استخراج مقوله «تغییر نگرشِ چنین است:
در این نمودار، از معانی استخراج‌شده از آیات و روایات (کدها یا نمایه‌ها)، سه نگرش مفهومی جدید درباره خدا و صفات و افعال او، اموال و دارایی‌ها و معنای نیکوکاری به وجود می‌آید که به همین ترتیب بر یکدیگر نیز تأثیرگذار هستند.
مجموع این‌ها با عنوان تغییر نگرش، مقوله‌بندی و در مدل، در قسمت عوامل مؤثره مفصل‌بندی شده‌اند. شکل‌گیری مفاهیم و مقوله‌ها درنهایت به ظهور تئوری منجر می‌شود.
این تئوری می‌تواند در قالب مدلی متشکل از روابط ساده و یا چندگانه نمایش داده شود.(دانایی فرد، ۱۳۸4؛ پور سعید و شامحمدی، ۱۳۹۱). در علوم اجتماعی، مدل بابیان عناصر و اجزا و روابط منطقی میان مفاهیم موجود در یک پدیده به نظم‌بخشی و ساده‌سازی واقعیت اجتماعی می‌پردازد.
اثربخشی مدل وابسته به قدرت نظم‌بخشی، هماهنگی با واقعیت، کاربردی بودن، قدرت تبیین و تشریح و پیش‌بینی پدیده‌هاست (گودرزی ورودی، ۱۳۹۰).
مبتنی بر مفاهیم و مقولات به‌دست‌آمده از مرحله کشف مفاهیم و مقولات که در بالا آمد، می‌توان مدل جامع تربیت نیکوکارانه را مبتنی بر منابع اسلامی و زیرمجموعه‌های ابعاد، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه‌ساز، متغیرهای بازدارنده و نتایج و پیامدها ترسیم نمود. (نمودار روبرو)
تبیین مدل
مدل از پنج بخش عمده تشکیل‌شده است:
1. ابعاد:
بخش مرکزی که حول تربیت نیکوکارانه ترسیم‌شده است، ابعاد موضوع را نشان می‌دهد که شامل نیات، احکام، آداب، مدیریت، موارد و مصادیق است. نیات اشاره دارد به مجموعه‌ای عظیم از آیات و روایات که نیت خوب داشتن و مسئله اخلاص و پرهیز از ریا، یا انفاق به‌قصد منت و اذیت را مطرح می‌کند.
احکام، اشاره به تقسیم انفاق برای مبنای احکام پنج گانه است. انفاق واجب مانند خمس و زكات و دیه و فدیه و نفقات واجب، انفاق مستحب مانند صدقات مستحب و انفاق حرام مانند اتفاق برای بستن راه خدا است. آداب، اشاره دارد به سنت‌ها و روش‌ها و ظرایفی که در چگونگی انجام کار خیر، اسلام به آن توجه می‌کند. مواردی چون ترجیح نیکوکاری پنهان بر آشکار ازاین‌دست‌اند. درباره مدیریت و موارد و مصادیق در بخش عوامل مؤثر صحبت خواهیم کرد.
2. عوامل مؤثر:
عواملی که متغیرهای ثابت اصلی را در فرایند تربیت تشکیل می‌دهند. در این میان، تغییر نگرش، غالب‌ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیرگذاری بر رشد نیکوکاری است. انس با قرآن نشان می‌دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج درباره مفاهیم زندگی دنیایی را در پرتو توجه به صفات الهی رنگی دیگر می‌زند.
راهبردهای مدیریتی، شامل مجموعه‌ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح‌شده در قرآن است که در اینجا در مقیاس نظام عمومی تعلیم و تربیت موردتوجه است.
ازجمله مهم‌ترین راهبردهای مدیریتی، تثبیت خط فرمان در شبکه پیوند ولایی که شامل دستورات الهی به مؤمنین، دستورات خداوند متعال به پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امربه‌معروف و نهی از منکر در دو حیطه حاکمیتی و عمومی است، خلق موقعیت‌های تربیتی و اعمال تقویت‌های مدیریتی، از این راهبردها هستند.
ترویج فرهنگ شکر، نیکی به نیکوکاران، مقابله به بهتر، ناشکری نکردن، کم شکری، مقابله به بدی و در همین راستا بزرگداشت نکوکاران و تقویت‌های غیرمستقیم مانند الگوسازی و تقویت مشاهده‌ای از همین دست‌اند.
جزای الهی، یکی از ابزارهای پربسامد در ایجاد جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب است، جزای الهی اشاره دارد به وعده پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی. تقویت فضائل بخش مهمی از رسیدگی به پایه کاره‌ای نیکوکارانه است.
قرآن کریم، اعمال ما را بر اساس شخصیت که برآیند صفات ماست می‌داند و درواقع، این‌ها ریشه‌های اعمال ما به‌حساب می‌آیند.
بیشتر بخوانید
تقویت توحید و ایمان به خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خداترسی از آن ناشی می‌شود. تکرار کلمه فضل در روایات بسیار زیاد به‌عنوان ریشه احسان و همین‌طور صفاتی چون کرامت (مهم‌ترین و پربسامدترین)، مروت، صبر، نیک سرشتی، شرافت، همت بلند، دوراندیشی، عادات پسندیده در این فضا است.
بخل و حرص به‌عنوان صفات مقابل مطرح‌شده است. خود احسان و انفاق، یکی از عوامل از بین برنده این ریشه‌های منفی است. همچنین آیات و روایات بی‌شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری واردشده که نشان‌دهنده تأثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عام است.
از مصادیق برجسته نیکوکاری باید به زکات و پرداخته‌ای مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان‌نوازی، قرض‌الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات البين و یتیم‌نوازی اشاره کرد. برای موارد مصرف نیز به پدر و مادر، نزدیکان، نیازمندان، نجیبان و مؤمنان تأکید شده است.
3. متغیرهای واسطه‌ای
بخش‌های سوم و چهارم، متغیرهای زمینه‌ساز و بازدارنده هستند که با تأکید بر متغیرهای واسطه‌ای و زمینه‌ای، از طریق تأثیر بر عوامل مؤثر، در شبکه‌ای بسیار پیچیده کارکرد دارند.
برای نمونه، تربیت زیبایی‌شناختی و ارزش‌های وابسته به آن، هم‌زمان در مؤلفه‌های شکوفایی فطرت و ارزش‌ها دنبال می‌شود و زمینه را برای گرایش به‌اتفاق فراهم می‌کند. نماینده بازدارنده‌ها که شرح برخی از آن‌ها در بخش‌های بالا آمده است، نیز عبارت‌اند از:
- دنیادوستی با زیرمجموعه‌هایی چون تکاثر، اسراف و تبذیر، ذخیره‌سازی و اكتناز(گنج پردازی)، حرام‌خواری و ریا و أكل مال بالباطل و مال مردم خوری، ترس از انفاق، ترس از آینده؛
- بدخواهی با مؤلفه‌هایی نظیر گناه پیشگی (اثم)، دشمنی، دورویی، بدخواهی برای دیگران؛
- فرومایگی با اشاره به دنائت‌های نفسانی و رذایل اخلاقی؛
- سوء مدیریت نظیر فرهنگ ناسپاسی، خودمحوری، انحراف فکری و غفلت
4. خروجی:
بخش پنجم، به خروجی مدل اشاره می‌کند که با عنوان نتایج و پیامدهای آثار مستقیم و غیرمستقیم تربیت نیکوکارانه را نشان می‌دهد. رفع کمبودهای فردی و اجتماعی، به رفع فقر و تبعات آن، ضروریات جامعه، ازجمله نیازهای امنیتی همچون جهاد و سایر نیازهای فردی و اجتماعی اشاره می‌کند.
امنیت مقوله‌ای است که با مؤلفه‌هایی چون ثبات، محافظت، تأمین نیازهای امنیتی، انسجام و همبستگی اجتماعی مرتبط و در حوزه‌های فردی و اجتماعی صادق است.
ایمنی از عذاب‌های دنیوی و اخروی، از بین رفتن نعمت‌ها و برکت‌ها نیز بخشی از همین مقوله است. مقوله آرامش به آرامش روحی فردی و اجتماعی اشاره می‌کند که با مؤلفه‌های دیگر همچون امنیت، همبستگی و نفوذ، ارتباط پرمعنا دارند.
پاکی مال و جان به مفهومی پربسامد در آیات و روایات اشاره دارد که تطهير روح‌ها را از بیماری‌هایی مانند خودمحوری، دنیادوستی، بخل، فرومایگی، بدخواهی و نفاق و پاکی مال از آلودگی‌ها موجب می‌شود.
قرب الهی، نماینده مفاهیمی چون محبت، مغفرت، رحمت و هدایت الهي است. پاداش الهی نیز شامل پاداش دنیوی اعم از جبران، تثبیت، افزایش و برکت نعمت‌ها و پاداش اخروی است.
تقویت فضائل؛ رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه
مدل تربیت نیکوکارانه دارای پنج بخش است: ابعاد، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه‌ساز، متغیرهای بازدارنده، نتایج و پیامدها. تغییر نگرش، به‌عنوان غالب‌ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیرگذاری بر رشد نیکوکاری است.
انس با قرآن نشان می‌دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج در مورد مفاهیم زندگی دنیایی، اموال و امکانات، اتفاق و احسان و... را در پرتو توجه به صفات الهی رنگی دیگر می‌زند. راهبردهای مدیریتی، شامل مجموعه‌ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح‌شده در قرآن است که در اینجا در مقیاس نظام رسمی تعلیم و تربیت موردتوجه است.
تثبیت شبکه ولایت و امربه‌معروف و نهی از منکر، خلق موقعیت‌های تربیت و فرهنگ‌سازی، تثبیت نظام‌های تقویت، اصلاح ساختاری و نهادی و... ازاین‌دست است.
جزای الهی، یکی از ابزارهای پربسامد در قرآن است که در ایجاد سه نوع جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب مؤثر است و به پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی اشاره دارد.
تقویت فضائل، بخش مهمی از رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه است. تقویت توحید و ایمان به ربوبیت و مالکیت حقیقی خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خداترسی و پروای دنیا و عقبی از آن ناشی می‌شود.
خود احسان و انفاق، یکی از عوامل تقویت فضائل و از بین برنده رذایل مربوط است. آیات و روایات بی‌شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری و موارد شایسته آن واردشده که نشان‌دهنده تاثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عام است. از موارد مصرف تأکید شده می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
- پدر و مادر
- نزدیکان
- نیازمندان
- نجيبان
- مؤمنان
مصاديق برجسته نیکوکاری شامل زکات و پرداخته‌ای مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان‌نوازی، قرض‌الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات البين، یتیم‌نوازی است.
در پایان باید گفت معنا و ارزش این مدل تربیتی نیکوکاری زمانی مشخص می‌شود که با مدل مقابل خود که همان مدل لیبرال یا سرمایه‌داری است، مقایسه شود. برای مثال، در بازدارنده‌های نیکوکاری مسئله دنیادوستی و حب مال و ثروت‌اندوزی دیده می‌شود؛ درحالی‌که همین موارد به‌عنوان ارزش‌ها و غایت سرمایه‌داری مطرح‌اند.
در نگرش سرمایه داری؛ ثروت از به دست آوردن مال محتاجان زیاد می‌شود؛ درحالی‌که در نگرش اسلامی، ثروت ثروتمند با مشارکت مالش با نیازمندان، جایگزین، تثبیت، تصفیه و نمو می‌یابد. درحالی‌که در سرمایه‌داری دستیابی به اموال دیگران هدف است، در نگاه نیکوکارانه خدمت به جامعه و تأمین نیازهای بندگان هدف است.
دیدگاه خود را بنویسید