می‌توان گفت فصلنامه وقف، میراث جاویدان عمدتاً با رویکردی تاریخی، غیرعلمی و بدون هدف‌گذاری مشخص منتشر می‌شود و این‌ها نمی‌تواند بازنمایی دقیقی از وقف ارائه دهد. رویکرد تاریخی نشریه در بسیاری از مقالات مشخص است که در تحلیل یافته‌ها به این موضوع اشاره خواهیم کرد.
درواقع ما در 7 شماره مورد مطالعه با هیچ ایده و راهکار جدید برای حل مشکلات در حوزه وقف مواجه نشده، حتی با طرح مسئله و مشکل نیز مواجه نگردیده و این نشان می‌دهد که فصلنامه نگاهی سطحی و تک‌بعدی به وقف دارد و بر اساس استراتژی و طرح از پیش تعیین‌شده‌ای در این مسیر حرکت نمی‌کند. این موضوع و یافته‌ها در کنار مباحث نظری که اشاره می‌شود، نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان به‌عنوان رسانه‌ای تخصصی در این حوزه بازنمایی غیردقیق از وقف دارد.
هدف از بررسی نشریه وقف؛ میراث جاویدان
هدف این مقاله، مطالعه بازنمایی وقف در رسانه است که با توجه به اینکه مجله وقف، میراث جاویدان تنها مجله تخصصی در این حوزه است به‌عنوان نمونه موردی برای مطالعه انتخاب شده است.
بدین منظور با مرور نظریات مربوط به بازنمایی، خصوصاً نظرات استوارت هال آماده تحلیل فصلنامه وقف، میراث جاویدان با رویکرد بازنمایی انجام شد.
پرسش به نحوه بازنمایی وقف در مجله وقف میراث جاویدان برمی‌گردد و به همین دلیل نیز از رویکرد بازنمایی استوارت هال استفاده شد تا بتوان هر چه‌بهتر جنبه‌های مختلف این بازنمایی را تحلیل کرد.
با توجه به این مباحث، برای انجام تحلیل‌ها و پاسخ به پرسش تحقیق و مشخص کردن نحوه بازنمایی وقف در این نشریه از روش‌های تحلیل محتوای کمی و کیفی به طور هم‌زمان استفاده کرده و نتایج آن را در ادامه ارائه می‌کنیم.
برای انجام تحلیل محتوا، ابتدا لیست مقولات اصلی و فرعی تهیه شد و بر اساس مقولات به تحلیل هر شماره پرداخته و سپس تحلیل کلی 7 شماره مورد بررسی ارائه شد.
وقف در تاریخ اسلام
در اسلام یکی از راه‌های تحقق بخشیدن به اهداف خیرخواهانه وقف است. نهادی که گسترش آن از یک سو سبب تعدیل و توزیع ثروت و از سوی دیگر موجب از بین رفتن نیازهای فرهنگی و اجتماعی موجود در جامعه می‌گردد و می‌توان ادعا نمود سنت حسنه وقف پشتوانه اقتصادی اهداف بلند انسانی است که در طول تاریخ با توجه به سطح زندگی مردم برای رشد فرهنگ و دانش بشری تأثیر بسیاری داشته است؛ زیرا وقف سابقه دیرینه در تاریخ تمدن بشر دارد و تنها مخصوص اسلام و فقه و حقوق کشورهای اسلامی و ایران نیست و نهادهای مشابه آن در تمام ادیان و حقوق سایر کشورها مشاهده می‌شود.
در طول تاریخ اسلام اغلب این‌گونه بوده است که مردم نیکوکار بخشی از اموال و مستغلات خود مانند زمین، خانه، باغ و غیره را از مالکیت خود خارج و منافع آن را برای اهداف خیرخواهانه متناسب با نیازهای جامعه اختصاص می‌دادند.
تأسیس بیمارستان‌ها، مدارس علمی، مراکز فرهنگی و مساجد بر اساس وقف بیانگر این ادعاست. افراد جامعه و واقفان نیز سعی می‌کرده‌اند با اتخاذ روش‌هایی فرهنگ وقف را در جامعه ترویج کرده و جا بیندازند. به عنوان مثال درگذشته وقف‌نامه‌ها را در محافل عمومی با صدای بلند می‌خواندند و همچنین واقفان ارج و قرب خاصی در بین مردم داشتند.
امروزه و با ظهور عصر اطلاعات، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های بروز و تقویت وقف در رسانه‌ها است. در واقع در حال حاضر این رسانه‌ها هستند که با برجسته‌سازی برخی موضوعات اذهان جامعه و افکار عمومی را نسبت به اهمیت یک موضوع آگاه می‌سازند؛ بنابراین شناسایی جایگاه وقف در رسانه‌های مختلف از اهمیت خاصی در راستای گسترش این سنت حسنه برخوردار است.
ساختار و مشخصات نشریه وقف، میراث جاویدان
هر مجله‌ای ساختار مختص خود را دارد که دارای بخش‌های ثابت و متغیر هست؛ بنابراین در مورد هر مجله دو بحث ساختار و محتوا مطرح است در اینجا ابتدا ساختار مجله را معرفی کرده و سپس به محتوای آن پرداخته می‌شود.
فصلنامه وقف، میراث جاویدان عمدتاً دارای چند بخش ثابت است. هر شماره دارای طرح جلد و فهرست است. پس از این‌ها و در ابتدای مجله سرمقاله و بعد از آن بخش استفتائات قرار دارد.
سپس به ترتیب بخش‌های وقف، موقوفات، واقفان، وقف نامه‌ها، بقاع متبرکه، دیگر کشورها، نقد و معرفی و درنهایت چکیده مقالات ارائه می‌شود. به طور میانگین در هر شماره 9 مقاله در حدود 210 صفحه منتشر می‌شود. البته مقالات به‌جز بخش‌های سرمقاله، استفتائات و چکیده‌ها هستند و در بخش‌های دیگر تقسیم می‌شوند.
حال برای بررسی محتوای مجله، با توجه به رویکرد بازنمایی استوارت هال با استفاده و تمرکز بر متن، تحلیل‌های مربوط ارائه می‌شود.
بخش‌های مختلف فصلنامه چگونه طراحی شده‌اند؟
در این قسمت ابتدا به‌صورت مجزا تمام بخش‌های فصلنامه تحلیل می‌شود و با ارائه آمار مربوط به هر بخش، تحلیل‌های مربوط به آن بخش را ارائه می‌شود.
ظاهر و جلد مجله
روی جلد مهم‌ترین قسمت یک نشریه است. در روی جلد عکس یک و تیتر یک قرار می‌گیرد که نقش بسزایی در جذابیت و علاقه‌مندی مخاطب و همچنین معرفی مطالب داخل مجله دارد.
در 7 شماره بررسی‌شده از فصلنامه وقف میراث جاویدان، اغلب شماره‌ها تیتر یک ندارند و در صورت وجود نیز تیترها فاقد استانداردهای تیترزنی هستند و کمکی به جذب مخاطب نمی‌کنند.
علاوه بر این عکس‌های روی جلد هم اغلب تصویری از گنبد یا مناره یا بقعه هستند و تنها در چند مورد تصاویر ترکیبی استفاده‌شده که آن‌ها نیز در سطح ضعیف و یا متوسط ارزیابی می‌شوند.
درواقع تصاویر کلی و نامشخص هستند و در مواردی که تصویر مناره است توضیحی وجود ندارد که مخاطب متوجه شود این تصویر متعلق به کجاست و به چه دلیلی روی جلد مجله قرار گرفته است. با توجه به نظرات هال می‌توان گفت که فرایند رمزگذاری و رمزگشایی در این مورد بسیار ساده و سرراست است و هیچ معنای پنهانی در اینجا وجود ندارد.
این جدول نشان می‌دهد که تنها 3 شماره تیتر یک دارند که تیترهای یک نیز تنها جملاتی ساده درباره وقف هستند. عکس‌های روی جلد نیز در 4 مورد یک تصویر ساده است و در 3 موردی که عکس ترکیبی استفاده شده نیز مفاهیم ساده و بدون جذابیت خاصی قرار داده شده است.
برای مطالعه :
تحلیل سرمقاله در نشریه
سرمقاله یکی از مهم‌ترین قسمت‌های هر نشریه است و در فصلنامه وقف، میراث جاویدان در هر شماره سرمقاله به طور مرتب در 5 صفحه ارائه‌شده است.
نویسنده سرمقاله در این نشریه مدیرمسئول است؛ اما نکته جالب توجه این است که سرمقاله‌های منتشر شده در این فصلنامه ربطی به وقف ندارند و در برخی موارد تنها بعضی از اتفاقات روز را مورد بررسی قرار داده‌اند (که در تحلیل هر یک از شماره‌های مورد بررسی به آن‌ها پرداختیم) درحالی‌که از یک فصلنامه تخصصی در حوزه وقف انتظار می‌رود در سرمقاله‌های خود به وقف پرداخته و شرایط آن را در کشور مورد بررسی قرار داده و راهکارهای مناسبی برای توسعه و تقویت این حوزه ارائه کند.
همچنین سرمقاله نقش مهمی در ایجاد هویت برای یک مجله دارد و تیتر سرمقاله نیز در این مهم تأثیر فراوانی دارد.
علاوه بر ین و برخلاف تیترهای روی جلد، سرمقاله‌های نگاشته شده بسیار ایدئولوژیک هستند و در حالی که ارتباطی با وقف ندارند؛ اما در مورد مسائلی چون شرایط کشور، منطقه و ... به طرح مسائل عقیدتی و کلی می‌پردازند.
بر اساس نظرات هال در خصوص بازنمایی می‌توان گفت که این سرمقاله‌ها نشانگر تأثیر ایدئولوژی بر بازنمایی وقف در این نشریه هستند.
بنابراین سه ویژگی اصلی سرمقاله‌های مجله عبارت‌اند از:
- نداشتن تیتر؛
- ایدئولوژیک بودن؛
- بی‌ربط بودن به وقف؛
بررسی سطح علمی نویسندگان و نشریه
این جدول نشان می‌دهد که اکثریت نویسندگان (51 نفر) دارای مدرک کارشناسی ارشد هستند و تنها 19 نفر با مدرک دکترا در بین نویسندگان بوده‌اند.
این نکته نشان می‌دهد که ازنظر علمی، فصلنامه با مشکل روبرو است. همچنین 13 نفر دارای مدارکی غیر از مدارک دانشگاهی هستند یا مدرک تحصیلی آن‌ها مشخص نیست که این مورد برای یک مجله تخصصی خوب نیست. چرا که در صورت داشتن مدرک علمی این مسئله باید ذکر شود و اگر هم نویسنده دارای مدرک علمی نیست باید مشخص شود که چه تخصصی در این زمینه دارد که نوشتن مقاله توسط وی را از نظر علمی توجیه می‌کند.
این جدول نشان می‌دهد که تعداد نویسندگان مرد مجله بسیار از نویسندگان زن بیشتر است. درواقع 55 نویسنده مرد و 28 نفر هم زن هستند. این تناسب که به نفع مردان است باعث می‌شود زبان و بازنمایی در فصلنامه مردانه باشد.
این مسئله‌ای است که بعد از هال و در نظریه‌های فمینیسم مورد توجه بوده و زبان مردانه در اینجا نیز غلبه دارد. به این مسئله و تأثیر آن در بازنمایی وقف در رسانه در ادامه اشاره خواهیم کرد.
موضوع مقالات در فصلنامه
اکثریت مطلق در این فصلنامه با مقاله‌های تألیفی است و تنها دو مقاله ترجمه شده در برابر 64 مقاله تألیفی وجود دارد. این حاوی یک نکته است و آن هم اینکه تجارب کشورهای دیگر و کارهای بین‌المللی در این زمینه مورد توجه نیست که این مسئله با توجه به تک‌تک مقالات و همچنین رده‌بندی موضوعی آن‌ها مشخص‌تر می‌شود.
در بین این 66 مقاله، 46 مقاله رویکرد توصیفی دارند و تنها 9 مقاله با رویکرد تحلیلی وجود دارد. مقالات توصیفی نیز اغلب توصیف واقف، موقوفه یا وقف‌نامه هستند و صرفاً از منظر تاریخی، یا در موارد نادر، زبان‌شناسی به این موارد پرداخته‌اند.
این موضوع وقتی روشن‌تر می‌شود که دقت کنیم 47 مقاله از کل مقالات رویکردی تاریخی دارند که درصد بسیار بالایی را به خود اختصاص داده و به عنوان مثال تنها 3 مقاله آسیب شناسانه و 5 مقاله در مورد مبانی و اصول وقف وجود دارد.
مقاله‌های تاریخی منتشر شده که در بخش‌های مختلف آمده‌اند اغلب رویکردی به‌شدت توصیفی و تحلیلی دارند و از زوایای چون معماری و ویژگی‌های ظاهری بناهای وقفی به آن‌ها پرداخته‌اند و در برخی نیز زندگی و شرایط تاریخی یک واقف مورد بررسی قرار گرفته است.
درصد پایین مقاله‌های حوزه‌هایی چون اجتماعی، اقتصادی و غیره را نشان می‌دهد که توجه به این مباحث در این فصلنامه بسیار پایین است و فصلنامه بیشتر رویکردی تاریخی به مسئله وقف دارد که این در کنار نکته قبلی لزوم بازنگری جدی در سیاست‌های این فصلنامه را نشان می‌دهد. علاوه بر این درصد بالای مقالات تاریخی یک نکته دیگر را نیز مشخص می‌کند که در طرح جلد و سرمقاله‌ها وجود داشت: پرداختن به مسائل بی حاشیه.
مقالات توصیفی تاریخی که تنها یک شخص یا وقف‌نامه را مورد مطالعه قرار می‌دهند از حوزه سیاست و موارد چالش‌انگیز اجتناب می‌کنند و بنابراین مشکلی برای نشریه و سازمان متبوعش پدید نخواهد آمد؛ بنابراین سعی می‌کنند با نپرداختن به وضع موجود، صرفاً وقف را به‌عنوان یک مسئله تاریخی نشان دهند.
بازنمایی وقف در این فصلنامه، تا اینجا، مردانه و تاریخی است. ویژگی‌هایی که باعث می‌شود ایدئولوژی پشت پرده نشریه پنهان شود. ایدئولوژی‌ای که با بی توجهی به شرایط حال حاضر سعی می‌کند مسئله را صرفاً مسئله‌ای تاریخی بازنمایی کند. این موضوع در ادامه نیز موردبحث قرار می‌گیرد.
بررسی محتوای فصلنامه از نظر تاریخی
جدول بالا مشخص می‌کند که همان‌طور که در قسمت مقالات تحلیل کردیم، نشریه بازنمایی‌ای غیر حاشیه‌ای و امن از وقف به‌عنوان امری تاریخی ارائه می‌کند و به سمت وضع موجود، چالش‌ها، مسائل و ... نمی‌رود.
تمرکز عمده روی دوره صفویه و قاجاریه این نکته را بیش‌ازپیش روشن می‌کند که نشریه وقف را امری متعلق به تاریخ می‌بیند و حتی عمده مقالات تاریخی نیز صرفاً به بررسی موقوفات یا حتی اماکن غیر وقفی مانند امامزاده‌ها از منظر معماری پرداخته‌اند.
مسائلی که تا اینجا در تحلیل یافته‌ها به دست آمد نشان می‌دهد که هرچند فصلنامه مدعی است (این ادعا به طور پنهان در ساختار و مقالات مجله مشخص می‌شود) بازنمایی بازتابی یا نهایتاً تعمدی از وقف نشان می‌دهد، اما بازنمایی صورت گرفته بازنمایی برساختی است. همان گونه که گفتیم نگاه برساختی به بازنمایی مدعی است که معنا «در» و «به‌وسیله» زبان ساخته می‌شود؛ بنابراین در اینجا نیز معنای تولید شده از وقف، معنایی تاریخی و غیر چالشی است.
روش شناسی در فصلنامه وقف، میراث جاویدان
بازنمایی تاریخی وقف به روش‌های غیر انتقادی و پوزیتویستی نیاز دارد. امری که در جدول بالا مشخص می‌شود. این جدول نشان می‌دهد که تنها روش بکار رفته در مقالات این فصلنامه روش‌های کتابخانه‌ای و اسنادی است.
درواقع اغلب مقالات روش‌شناسی خاصی ندارند و تنها یک فرد یا اثر را از زاویه تاریخی بررسی و معرفی کرده‌اند. این مسئله نشان‌دهنده تحلیل ما از مجله است. در مقالات این مجله به‌هیچ‌عنوان از روش‌های کیفی یا حتی روش‌های کمی دیگر استفاده نشده است.
روش‌هایی که اگر موضوع وقف در دوره‌های معاصرتر مورد مطالعه قرار دهند می‌توانند شناخت انتقادی‌تری از مسئله به دست دهند؛ اما پرداختن صرف به وقف به‌عنوان امری تاریخی آن هم با روش‌های کتابخانه‌ای که صرفاً با جستجو و ارجاع به متون تاریخی - عمدتاً وقف نامه‌ها - انجام‌شده است تضمین می‌کند که بازنمایی گفته شده دستخوش تغییر یا تهدید نشود و صرفاً بازنمایی بی حاشیه و مطمئن از وقف صورت گیرد.
بررسی واقفان در نشریه
جدول بالا نشان می‌دهد که تعداد واقفان مرد 26 نفر و واقفان زن 23 نفر است. در نگاه کمی و در ابتدا تعادلی بین واقفان ازنظر جنسیت مشاهده می‌شود؛ اما اگر دقت کنیم که 18 نفر از واقفان زن تنها در یک مقاله و صرفاً به‌صورت نام بردن معرفی شده‌اند و با حذف آن‌ها، این تناسب 26 به 5 می‌شود.
5 واقف زن دیگر هم اغلب به‌صورت محدود و با هم معرفی شده‌اند. در حالی که واقفان مرد معرفی شده اغلب یک مقاله کامل را به خود اختصاص داده‌اند.
بنابراین مشخص می‌شود که نگاه مردسالارانه که در جنسیت نویسندگان بود در اینجا نیز حکم‌فرماست و این در جهت همان ایدئولوژی مسلط حکومت است که بازنمایی وقف در این مجله نیز در همان راستا صورت می‌گیرد.
جمع‌بندی تحلیل نشریه وقف، میراث جاویدان
یافته‌ها نشان می‌دهد که اولین نقطه قوت فصلنامه انتشار منظم آن است.
این فصلنامه در طول دوره مورد بررسی به‌صورت کاملاً منظم منتشر شده و تنها در فصل پاییز و زمستان 1391 به‌صورت دو فصلنامه بوده و در فصول دیگر مستقل منتشر شده است. همچنین صفحه‌بندی مناسب و پرداختن به مسئله وقف به‌عنوان تنها نشریه تخصصی در این زمینه از دیگر نقاط قوت فصلنامه است.
- تحلیل‌ها نشان می‌دهد که طرح جلد مجله ضعیف است و با مشکلاتی روبرو است. همان‌طور که نشان دادیم طرح جلد فصلنامه اغلب از یک تصویر ساده تشکیل‌شده و تیتر یک نیز روی جلد استفاده نمی‌شود که این موارد می‌توانند در جذب مخاطب مؤثر باشند.همچنین می‌توان تیترهای مطالب اصلی را روی جلد آورد تا مخاطب بتواند با موضوعاتی که در هر شماره مطرح‌شده آشنا شود.
- نکته بعدی به سرمقاله‌های این فصلنامه برمی‌گردد. سرمقاله‌هایی که کمترین ارتباطی به موضوع وقف ندارند و تنها به بیان برخی مطالب کلی و کلیشه‌ای می‌پردازند.
اگر این فصلنامه بخواهد در ترویج وقف در جامعه مؤثر باشد باید تغییر را از طرح جلد و سرمقاله خود آغاز کند. سرمقاله در هر نشریه خط و مشی اصلی نشریه را تعیین کرده و به‌کل آن جهت می‌دهد، یک دلیل برای این مسئله می‌تواند سازمانی و رسمی بودن نشریه باشد.
درواقع این فصلنامه، نشریه رسمی یک سازمان است که رئیس سازمان مدیرمسئول آن و معاون فرهنگی سازمان سردبیر آن است. امری که باعث می‌شود مدیرمسئول و سردبیر، لااقل ازنظر تحصیلات دانشگاهی، تخصصی در حوزه روزنامه‌نگاری نداشته باشد و این امر در طرح جلد، سرمقاله و یا ساختار کلی مجله نیز خود را نشان می‌دهد.
- نکته بعدی که باید موردتوجه قرار بگیر تعداد بسیار کم مقالاتی است که تجارب بین‌المللی و کشورهای دیگر در این زمینه را بررسی کرده باشند. در حالی که تعداد بسیاری از این مقالات وجود دارد و ما نیز به فراخور موضوع در فصل دوم به تعدادی از آن‌ها اشاره کردیم؛ اما نشانی از این مقالات و تجربه‌ها در فصلنامه دیده نمی‌شود.
این موضوع می‌تواند آسیبی جدی برای این فصلنامه تلقی شود چراکه وقف را موضوعی تک‌بعدی و منحصر به کشور ما نشان می‌دهد درحالی‌که نشان دادن کارکرد وقف در کشورهای دیگر و مورد توجه بودن آن می‌تواند به تنوع و غنای نشریه افزوده و مخاطب را با زوایای بیشتر این امر مهم آشنا سازد.
- تحلیل یافته‌ها همچنین نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان اغلب به معرفی واقفینی می‌پردازد که به دوره‌های تاریخی بسیار دور تعلق دارند و این نشریه از واقفین و خیرین حال حاضر جامعه غافل است. در حالی که در حال حاضر نیز واقفین زیادی در کشور وجود دارند اما تمامی واقفین معرفی‌شده در فصلنامه مربوط به دوره‌های قبل از سلطنت پهلوی هستند. این امر می‌تواند به دلسرد شدن بخشی از واقفین بیانجامد. این در حالی است که شاید هرچند برخی از واقفین راضی نباشند که نام و عکس آن‌ها در رسانه‌ها منتشر شود؛ اما بالاخره مطرح‌شدن واقفین در بین مردم می‌تواند به تشویق دیگران برای پرداختن به این سنت حسنه بیانجامد.
درواقع یکی از وظایف رسانه‌ها معرفی افراد شاخص در عرصه‌های گوناگون به مردم است و فصلنامه‌ای که به‌صورت تخصصی در حوزه وقف کار می‌کند باید این کار را برای واقفین انجام دهد. در حالی که می‌بینیم در این فصلنامه هم و غم نویسندگان بیشتر پرداختن به زندگینامه واقفینی است که در زمان‌های دور (عمدتاً دوره صفویه و قاجاریه) زندگی می‌کرده‌اند.
- از طرف دیگر غلبه در بین واقفین معرفی‌شده نیز با مردان است. هرچند آمار کلی و کمی واقفان معرفی‌شده این را نشان نمی‌دهد؛، اما باید توجه کنیم که هر واقف مرد در یک مقاله مجزا معرفی شده و واقفان زن به‌صورت کلی و فهرست‌وار.
بنابراین می‌بینیم که فصلنامه در معرفی واقفین به‌شدت دچار سوگیری است و واقفان معرفی شده بیشتر مرد و از چهره‌های تاریخی هستند و کمتر به زنان و چهره‌های معاصر توجه شده است.
این موضوع در مورد جنسیت نویسندگان مقالات نیز مشهود است. تعداد نویسندگان مرد در فصلنامه تقریباً دو برابر نویسندگان زن است و این خود می‌تواند به‌نوعی سوگیری پنهان بیانجامد.
- نکته بعدی به روش‌شناسی مقالات ارائه‌شده برمی‌گردد. در قسمت‌های قبل مقالاتی که به‌نوعی می‌توان آن‌ها را دارای روش‌شناسی دانست همگی از روش‌های توصیفی و کتابخانه‌ای استفاده کرده‌اند و روش‌های دیگر توسط نویسندگان اصلاً مورد استفاده قرار نگرفته است. هرچند فصلنامه دارای مرتبه علمی - پژوهشی یا ترویجی نیست؛ اما خود را فصلنامه‌ای تخصصی در این حوزه معرفی می‌کند و لازم است اسلوب علمی را رعایت کند. این در حالی است که ما این اسلوب را نه در روش‌شناسی و نه در بخش‌های دیگر مانند چکیده‌ها نمی‌بینیم.
به‌عنوان‌مثال از روش مصاحبه کیفی با واقفان می‌توان به این سؤال پرداخت که موانع توسعه سنت وقف در جامعه چیست؟ یا حتی با پیمایش‌های میدانی نگرش مردم به وقف را سنجید و از دل این پژوهش‌ها راهکارهایی برای ترویج وقف پیدا کرد؛ اما چیزی که در فصلنامه مشاهده می‌شود تنها استفاده از روش کتابخانه و اسنادی، آن‌هم برای ارائه شرح‌حالی از واقفان و موقوفات است.
درنهایت باید گفت مقالات فصلنامه به‌شدت توصیفی است و اصلاً نقش تبیینی ندارد. درواقع این فصلنامه عمدتاً به توصیف افراد و اماکن می‌پردازد و دغدغه طرح سؤال در حوزه وقف و تلاش برای یافتن پاسخ‌های مناسب با استفاده از روش‌های متداول علمی را ندارد.
نحوه بهبود فصلنامه وقف، میراث جاویدان
پرسش تحقیق ما به نحوه بازنمایی وقف در مجله وقف میراث جاویدان برمی‌گردد و به همین دلیل نیز از رویکرد بازنمایی استوارت هال استفاده کردیم تا بتوانیم هر چه‌بهتر جنبه‌های مختلف این بازنمایی را تحلیل کنیم.
رویکرد بازنمایی هال، بحث سوسور در مورد نشانه و زبان را گامی به‌پیش می‌برد و زبان را محدود به گفتار نمی‌داند. همچنین هال برخلاف سوسور، رابطه نشانه با مدلول را فارغ از ایدئولوژی نمی‌داند و معتقد است که روابط قدرت در نحوه بازنمایی مؤثرند.
با توجه به این مباحث، برای انجام تحلیل‌ها و پاسخ به پرسش تحقیق و مشخص کردن نحوه بازنمایی وقف در این نشریه از روش‌های تحلیل محتوای کمی و کیفی به طور هم‌زمان استفاده شد، برای انجام تحلیل محتوا، ابتدا لیست مقولات اصلی و فرعی را تهیه شد و بر اساس مقولات به تحلیل هر شماره پرداخته شد و سپس تحلیل کلی 7 شماره مورد بررسی را ارائه شد.
حال، پس از ارائه یافته‌ها و تحلیل‌های مربوطه در مرحله‌ای که می‌توان با پاسخ دادن به سؤالات تحقیق، نتیجه و تحلیل نهایی تحقیق را نیز ارائه کرد.
بیشتر بخوانید :
1. بازنمایی وقف در فصلنامه
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که بازنمایی وقف در این فصلنامه بازنمایی‌ای تاریخی، مردانه، غیر انتقادی، ایدئولوژیک و همسو با گرایش‌های مسلط حکومت است.
درواقع تمام مواردی که تحلیل شد اعم از طرح جلد، سرمقاله، مقالات، عکس‌ها و ... این موارد را نشان می‌دهند. تعداد مقالات توصیفی در فصلنامه بسیار بالاست که عمدتاً رویکردی تاریخی دارند که یا به شرح‌حال افراد پرداخته یا وقف نامه‌ها و موقوفات را مورد تحلیل قرار داده‌اند آن‌هم مواردی که عمدتاً به‌پیش از دوران حکومت پهلوی برمی‌گردد.
همچنین گرچه مجله سعی می‌کند خود را فارغ از ایدئولوژی نشان دهد؛ اما ساختار و محتوای فصلنامه کاملاً ایدئولوژیک و در راستای ایدئولوژی مسلط است. این مورد با توجه به اینکه مجله متعلق به سازمان اوقاف و امور خیریه است و مدیرمسئول آن رئیس این سازمان است و درواقع، نشریه، نشریه‌ای رسمی و سازمانی است، عجیب نمی‌نماید؛ ولی به‌هرحال این نکته‌ای است که به وجهه علمی چنین نشریه‌ای به‌عنوان تنها نشریه تخصصی در حوزه وقف در کشور لطمه می‌زند.
طرح جلد که یا یک تصویر ساده از یک بقعه یا مناره بدون هیچ توضیحی است یا یک تصویر با تیتری کلی، در تمام موارد طرحی خنثی است که سعی می‌کند وارد مسائل ایدئولوژیک نشود و تنها پیامی کلی و سرراست درباره خوب و مثبت بودن وقف ارائه کند. ایدئولوژیک بودن رویکرد مجله بیشتر در سرمقاله نمایان می‌شود.
جایی که مدیرمسئول عمدتاً به وقف نپرداخته و مسائل کلی و کلان کشور و منطقه مانند بهار عربی، نام‌گذاری سال و ... را موردتوجه قرار می‌دهد و متونی کاملاً هم‌راستا با سیاست‌های نظام تولید می‌کند.
سرمقاله‌هایی که حتی تیتر هم ندارند تا در تلفیق با طرح جلد خنثی و بی‌طرفی را بخواهند نشان دهند؛ اما ساختار مقالات ایدئولوژی پنهان را نشان می‌دهد که وقف در این مجله چگونه برساخته می‌شود.
مقالات عمدتاً رویکردی تاریخی و توصیفی دارند و به دوره‌های تاریخی قبل از پهلوی برمی‌گردند و با استفاده از روش‌های کتابخانه‌ای که کاملاً غیر انتقادی و خنثی هستند سعی می‌کنند وقف را به‌عنوان امری تاریخی و امن معرفی کنند.
معنای وقف در این فصلنامه این‌گونه برساخته می‌شود و اصلاً وارد حوزه قدرت و حکومت نمی‌شود. حتی عدم معرفی واقفان حال حاضر را نیز می‌توان به همین دلیل دانست. چرا که واقفان فعلی ممکن است به گروه یا جناح خاصی وابسته باشند و معرفی آن‌ها می‌تواند به روشن شدن جهت‌گیری ایدئولوژیک نشریه کمک کند. این ایدئولوژی هم به تقویت نگاه مردانه در فصلنامه منجر شده و هم از آن تأثیر پذیرفته است.
بنابراین با توجه به دسته‌بندی هال از انواع بازنمایی می‌توان گفت بازنمایی وقف در این مجله عمدتاً از نوع برساختی است. درواقع بازنمایی وقف در این مجله با حذف دوره پهلوی و جمهوری اسلامی طوری نشان می‌دهد که انگار وقف در این دوره‌ها وجود نداشته یا پررنگ نبوده است.
همچنین مسئله قدرت نه به طور ایجابی بلکه به‌صورت سلبی در برساخت معنای وقف در فصلنامه تأثیر داشته است. جایی که مقالات اصلاً وارد حوزه‌های غیر تاریخی نمی‌شوند و حتی وقتی به حوزه‌هایی مثل اقتصاد می‌پردازند بازهم وقف را در بستر تاریخی مطالعه می‌کنند. در این راستا روش‌های غیر انتقادی بکار گرفته و ایدئولوژی هژمونیک را با زبان و همچنین نگاه مردسالارانه تقویت می‌کنند.
2. نوع نگاه به وقف در فصلنامه وقف میراث جاویدان
درواقع اکثریت مطلق مقالات منتشرشده دارای دیدگاه تاریخی هستند و صرفاً به توصیف می‌پردازند. در مقالات دیده نمی‌شود که سؤالی طرح شده و تلاش شود به آن پاسخ داده شود.
این موضوع در تعداد مقالات آسیب شناسانه نیز که 3 عدد است مشهود می‌باشد. این نگاه افراطی به تاریخ می‌تواند آسیب‌زا باشد چراکه خواننده عام که بخواهد از طریق این فصلنامه با جوانب مختلف وقف آشنا شود در این امر ناکام خواهد بود و نهایتاً پس از چند شماره از مطالعه فصلنامه دست خواهد کشید.
3. نقش فصلنامه وقف در ترویج وقف
درنهایت می‌توان گفت که فصلنامه عمدتاً با رویکردی تاریخی، غیرعلمی و بدون هدف‌گذاری مشخص منتشر می‌شود و این‌ها نمی‌تواند بازنمایی دقیقی از وقف ارائه دهد.
این نشان می‌دهد که فصلنامه نگاهی سطحی و تک‌بعدی به وقف دارد و بر اساس استراتژی و طرح از پیش تعیین‌شده‌ای در این مسیر حرکت نمی‌کند. این موضوع و یافته‌ها در کنار مباحث نظری‌ای که معرفی کردیم نشان می‌دهد که فصلنامه وقف، میراث جاویدان به‌عنوان رسانه‌ای تخصصی در این حوزه بازنمایی‌ای کاملاً سوگیرانه و غیردقیق از وقف دارد.
برای اینکه فصلنامه بازنمایی دقیق‌تری از وقف داشته باشد بهتر است از متخصصان روزنامه‌نگاری که در حوزه وقف کارکرده‌اند در نشریه استفاده کند و همچنین نگاه ایدئولوژیک به مسئله وقف حذف شود و حتی نشریه از حالت یک نشریه رسمی سازمانی خارج شود.
راهکارهایی برای بهبود فصلنامه
درنهایت می‌توانیم با توجه به نتایج و تحلیل‌های ارائه‌شده راهکارهای زیر را برای اینکه فصلنامه وقف، میراث جاویدان بتواند بازنمایی عینی‌تر و دقیق‌تری از وقف داشته باشد ارائه نماییم تا این آغازی بر رابطه بین وقف و رسانه در کشورمان باشد با امید به اینکه رسانه‌های دیگر نیز با تاسی به این رسانه به‌عنوان یک رسانه تخصصی در این حوزه ادامه‌دهنده این راه باشند:
- استفاده از روزنامه‌نگاران حرفه‌ای؛
- توجه بیشتر به انتخاب تیترها و طرح روی جلد؛
- استفاده بیشتر از تجارب کشورهای دیگر و استفاده از مقالات و کتاب‌های خارجی که در این زمینه منتشرشده است؛
- توجه بیشتر به دوره معاصر و وقفیات و واقفانی که در حال حاضر در قید حیات و مشغول فعالیت هستند؛
- تعادل بیشتر در نویسندگان ازنظر جنسی و تحصیلی؛
- نگارش سرمقاله‌هایی دقیق، با موضوع و هدف مشخص که بتواند سؤالاتی در حوزه وقف طرح کرده و به دنبال ارائه پاسخ و راهکار مناسب باشد؛
- استفاده از روش‌های تحقیق متنوع‌تر؛
- کاستن از نگاه تاریخی و رفتن به‌سوی مسئله محوری برای ترویج فرهنگ وقف در جامعه؛
- توجه بیشتر به نقش رسانه در ترویج فرهنگ وقف.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله بازنمایی وقف در رسانه، مورد تجربی: تحلیل محتوای فصلنامه وقف، میراث جاویدان بین سال های 1391 تا 1393 نوشته سید ریاض الدین طباطبایی و مهری بهار است که در همایش خیرماندگار شرکت کرده و در سیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید