برخی از مؤلفه‌های امور خیر مانند همکاری، دگریاری، وقف، همدلی، تعاون، احسان، نوع‌دوستی و مشارکت اجتماعی هستند که در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 95-1394 آمده است.
پژوهشی در همین راستا انجام شده است و نتایج حاکی از آن است که در کتاب‌های اجتماعی ابتدایی به برخی از مؤلفه‌های امور خیر مانند همکاری، همدلی، مشارکت اجتماعی، نوع‌دوستی به‌صورت ناقص و گذرا توجه شده است و برخی از مؤلفه‌های تعیین‌شده به‌هیچ‌وجه مورد توجه قرار نگرفته است.
این در حالی است که در بسیاری از کشورها رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌عنوان یک جریان فکری در امر آموزش رسوخ کرده است. در این کشورها مشارکت در امور خیر و فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه در مدارس شکل گرفته است.
متخصصان برای رسیدن به اهداف مورد نظرشان، از کتاب‌های درسی یا سرفصل‌های تعیین شده همراه با روش تدریس معلمان که نقش مهمی در درک صحیح از امور خیر و انجام آن دارد کمک گرفته‌اند.
بررسی مفهوم امور خیر و نیکوکاری
انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات خاص و ویژه‌ای برخوردار است. عقل، قدرت اندیشه، علاقه به احترام و محبوبیت، نوع‌دوستی و از همه مهم‌تر زندگی اجتماعی ازجمله آن صفات است. زندگی اجتماعی به انسان کمک می‌کند که به ارضای آنچه در فطرت او قرار دارد پاسخ دهد.
گرایش به کمک کردن و یاری‌رساندن به دیگران یکی از جنبه‌های بالندگی شخصیت انسان، رشد جنبه‌های معنوی و روحی اوست. نیکوکاری و حمایت از هم‌نوع به ارزش‌های والایی برمی‌گردد که هر انسانی برای تجلی خصایص ارزشی وجود خود و پاسخ به نیازهای معنوی‌اش به انجام آن مبادرت می‌ورزد.
برای مطالعه :
همچنین استعانت و یاری‌رساندن به‌عنوان پدیده‌ای فطری و عاطفی در موقعیت زندگی جمعی و گروهی انسان‌ها نیز تعریف می‌شود و افراد را برمی‌انگیزد تا برای دستیابی به اهداف جمعی یکدیگر را یاری دهند.
به‌طور یقین یکی از نتایج اصلی تکوین و توسعه جامعه مدنی، گسترش و تقویت بنیان‌های مشارکتی فعالانه و همیاری داوطلبانه اکثر مردم در مورد مسائل مختلف اجتماعی جامعه، نشان می‌دهد که در درون خود دستاوردهای تمدن، تجربه‌های انسانی، تعهد، احساس مسئولیت، برابری انسانی و عدالت اجتماعی را به ارمغان می‌آورد.
در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش‌های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است. تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است که به آموزش رسمی و غیررسمی در زمینه‌های مسئولیت‌پذیری و آمادگی برای زندگی اجتماعی برای شکوفا کردن انسان، توجه دارد، موردنظر متخصصان تعلیم و تربیت قرارگرفته است.
ضرورت آموزش امور خیر در مدارس ابتدایی
نیاز شدید بشر امروز به معنویت سبب توجه خاص به این حوزه شده است. نظریه‌های بسیاری در سال‌های اخیر مبنی بر توجه شدید به معنویت و آموزش آن به کودکان مطرح‌شده است. رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌طور خاص در بسیاری از کشورها موردتوجه آموزش‌وپرورش آن‌ها قرارگرفته است.
این توجه به‌طور رسمی در آموزش رسمی این کشورها به گونه غیررسمی در جای‌جای جامعه انجام می‌شود. نظام آموزش‌وپرورش هر کشور با اتخاذ تدابیری سازمان‌یافته سعی در ارتقاء سطح اعضای جامعه خود دارد. بسیاری از دانش‌ها و نگرش‌ها از دوران مدرسه کسب می‌شود.
«دوره ابتدایی به‌عنوان سنگ بنای نظام آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.» محتوای ارائه‌شده در این دوره اولین مطالبی هستند که در ذهن دانش‌آموزان نقش می‌بندد. دانش‌آموزان در این دوره دانش، مهارت و نگرش‌های موردنیاز خود را کسب می‌کنند. در میان عوامل متعدد، از قبیل:
- خانواده،
- مدرسه،
- تشکیلات و امکانات،
- تدارکات فرهنگ و کتاب،
- دانش‌آموز،
- معلم،
- نظام ارزشیابی،
که در امر آموزشی مؤثرند، در کتاب درسی جایگاه ویژه‌ای دارد. محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی‌ترین خط‌مشی‌های اجرایی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آن‌ها نهایت دقت اعمال گردد.
برنامه درسی و محتوی آن می‌تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندان، آگاه و دلسوز تربیت شوند. «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش نقشه راه مبانی نظری تعلیم و تربیت کشورمان است».
این سند در سال 1390 در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب‌شده و قرار است هر 5 سال یک‌بار ویرایش محتوایی و نگرشی در آن صورت گیرد. در مقدمه سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش آمده است:
"احراز عرصه تعلیم و تربیت از مهم‌ترین زیرساخت‌های تعالی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه‌های مختلف است."
به‌این‌ترتیب تحقق آرمان‌های تعالی انقلاب اسلامی، مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده فعال و پیشرو در میان ملت‌ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت در جهان درگرو تربیت انسان‌هایی عالم، متقی، آزاد و اخلاقی است.
بررسی سند ملی برنامه درسی نشان می‌دهد که در ساختار جدید نظام آموزشی، مبانی ارزش‌ها به‌خوبی دیده شده است. در این سند مقصود از مبانی ارزش‌ها، گزاره‌هایی درباره منابع ویژگی‌ها و مصادیق ارزش‌ها در ارتباط با عرصه‌های چهارگانه خدا، خود، خلق و خلقت است.
مطالعات اجتماعی یکی از حوزه‌های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به‌عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته‌شده است. درس مطالعات اجتماعی بنا بر ماهیت خود رسالت بزرگی بر عهده دارد.
این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می‌دهد. برخی از محورهای موردتوجه این درس؛ تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است.
به نظر می‌رسد در کشور ما زیرساخت‌های لازم برای انجام امور خیر به‌طور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین حوزه‌های یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی به‌طور خاص زمینه‌های آموزش لازم و موردنیاز دانش‌آموزان را مهیا کرده باشند، اما سؤال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول اساسی کتاب‌های اجتماعی کشور است تا چه حد توانسته اثر مثبت در بین دانش‌آموزان داشته باشد؟
مهم‌تر اینکه آیا کتب درسی ما توانسته است خواسته سند تحول را برآورده سازد؟ تا چه میزان در کتب درسی به دوستی، مهربانی، همدلی، خیر، تعاون، مشارکت اجتماعی و ... که همه از نشانه زندگی اجتماعی و تربیت اجتماعی است پرداخته شده است؟
تأثیر مفهموم مشارکت و همدلی در بین دانش‌آموزان
دهه‌های اخیر، دیدگاه انسان‌گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت‌گرایی به‌عنوان یک جریان فکری در عرصه آموزش‌وپرورش کشورها بی‌اثر نبوده است. دیدگاه انسان‌گرایی به‌طور خاص تحت تأثیر نظرات "آبراهام مزلو" قرار گرفت. بر اساس کار مزلو، روان‌شناسی انسان‌گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان‌گرایی در سطح وسیع معرفی‌شده است.
توجه خاص مزلو به بعد معنوی شخصی، تغییراتی اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد. آموزش‌وپرورش معنوی بر اساس میزان حضور محبت و غمخواری دیگران، توجه به نیازها و درد و رنج و نوع‌دوستی دیگران تبیین می‌شود.
«ویژگی اصلی آموزش‌وپرورش معنوی، وجود محبت و نوع‌دوستی بین افراد است.» عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی که منشأ آن کنجکاوی و رقابت است. ارزش‌ها در فرایند یادگیری نقش اساسی دارند، اگر دانش‌آموزان به یک نظام ارزشی دست پیدا کنند، می‌توانند از آن به‌عنوان یک راهنمای درونی اعمال خود استفاده کنند.
امروزه غمخواری، مهربانی و نوع‌دوستی به عنوان ویژگی مشخص‌کننده معنویت موردتوجه قرارگرفته است. دوست داشتن همنوعان و دل‌نگرانی برای آنان حاکی از وجود ذات پاک آدمی است. معنویت‌گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش‌های متعددی در بخش آموزش معنویت انجام شود.
نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد در آموزش‌وپرورش باید رشد معنوی موردتوجه قرار گیرد. پژوهش پرفسور "آستین" به تدوین برنامه‌ای مشخص منجر شد که به‌عنوان یک منبع معتبر مطرح است.
جایگاه معنویت در آموزش امور خیر
در این پژوهش معنویت در آموزش از جایگاه حیاتی برخوردار است. معیارهایی که آستین برای معنویت در آموزش ارائه داد عبارت‌اند از:
1. معیار تلاش و تحقیق معنویت
در این معیار میزان تلاش فعال برای پاسخگویی به سؤالات که معنا و هدف زندگی را مطرح می‌سازد، بسیار مطرح است و مدارس باید تلاش کنند که دانش‌آموزان به این سؤال اساسی پاسخگو باشند. این سؤالات نقش مهمی در طول زندگی هر انسانی دارد.
2. نگاه عام و جهانی داشتن
این شاخص به میزان علاقه‌مندی افراد به درک فرهنگ‌ها، وابستگی به همنوعان، و خیرخواهی برای دیگران اهمیت می‌دهد، همچنین اعتقاد به اینکه "سرنوشت همه باهم گره‌خورده است" در این شاخص مهم است.
3. اخلاق مراقبت
این شاخص نشان می‌دهد که سعادت و رفاه دیگران تا چه حد برای ما اهمیت دارد و تا چه میزان تمایل داریم که به افراد دارای مشکل کمک کنیم. در این شاخص میزان عدالت اجتماعی، رفاه جامعه، مشارکت در فعالیت‌ها و انجام کار خوب که افراد خاص و مشخص را موردتوجه قرار می‌دهد، تأکید دارد.
4. مشارکت انجام امور خیر
این شاخص شامل شرکت در خدمات اجتماعی، جمع‌آوری اعانه برای امور خیریه و کمک به دوستان در حل مشکلات مشخص است؛ در واقع خدمت به دیگران مهم است.
5. معیار وقار و آرامش
این شاخص بیانگر ظرفیت فرد در خصوص حفظ آرامش و متانت خود است که مهم‌ترین ویژگی فردی در شخصیت معنوی است. یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه‌های نوین ارائه شده، رویکرد خدمات رایگان است.
خدمات رایگان فعالیت‌های نظام‌مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام‌المنفعه منجر می‌شود. این فعالیت بر اساس درک مسئولیت اجتماعی تعریف‌شده است. این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه‌یافته به کار گرفته می‌شود.
فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی و آموزش رسمی تلفیق می‌یابد و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می‌یابد. یادگیری خدمات رایگان همچنین به‌عنوان یک روش تدریس منتخب، ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با به‌کارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش‌های اصیل مدنی است.
اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می‌دهد، رشد شخصی را ارتقاء می‌بخشد و بخشی از مسئولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آن‌ها رشد می‌دهد. توجه به خدمات رایگان در موقعیت‌های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش‌وپرورش کشورها ایجاد کرده است و به‌تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور مشهود قابل‌مشاهده است.
مولفه‌های امور خیر کدامند؟
مؤلفه‌های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می‌گیرد که بسیاری از آن‌ها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورها، با استناد به این مؤلفه‌ها به انجام امور خیر مبادرت می‌کنند. مولفه‌هایی از قبیل:
1. دگر یاری
کمک بلاعوض یا بخشش محسوب می‌شود. در این نوع کمک، انتظار هیچ پاداش یا کمک متقابلی وجود ندارد. غالباً کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است
2. مشارکت اجتماعی
انسان‌ها به‌صورت اجتماعی زندگی می‌کنند؛ این امر باعث کشش متقابل بین آن‌ها می‌شود که به رفتار اجتماعی معروف است. یکی از مؤلفه‌های مهم در جهت‌گیری رفتاری مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است.
مشارکت می‌تواند از تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌سازی‌ها، عمل، اجرا و ... باشد. مشارکت از فطرت سالم آدمی سرچشمه می‌گیرد و همیشه همراه بشر بوده است و برکات زیادی به همراه دارد.
3. همدلی
داشتن احساس‌های قلبی مشابه را گویند. همدلی با یک فرد یعنی درک احساسات قلبی یک فرد که به فرد دیگر کمک می‌کند. به عبارتی به احساس کسی وارد شدن را گویند.
همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن و با عینک فرد دیگری دیدن است. زمانی که بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در یک فضای سالم و غیر تهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی باکسی رسیده‌ایم.
4. تعاون
از نظر لغوی، تعاون یعنی یکدیگر را یاری‌کردن، یاری‌کردن بعضی، قوم دیگر را. همکاری و یاری و شرکت در کاری که به‌طور جمعی انجام می‌شود. به‌عبارت‌دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظام‌مند را تعاون می‌گویند. تعاون شیوه کار وزندگی اجتماعی است.
5. احسان
احسان برگرفته از حسن است که در معنا، نعمت بخشیدن به دیگران است. کسی که علم نیکویی بیاورد یا عمل نیکویی انجام دهد. انجام دادن کار نیک و کمک به انسان‌های ضعیف و ناتوان است. پیامدهای مثبت بسیاری دارد که از اصول و ارزش‌های یک جامعه توحیدی است.
یک فرد نمی‌تواند در برابر نیازها و گرفتاری‌های برادر دینی خود بی‌تفاوت باشد بلکه بااحساس مسئولیت در پی کمک و رفع مشکلات آنان خواهد بود.
6. نوع‌دوستی
سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله‌به‌مثل است که به‌واسطه آن، شخص رفع نیاز دیگران را به‌طور داوطلبانه در اولویت قرار می‌دهد. نوع‌دوستی به معنای کمک‌رسانی، یاری دیگران در موقعیت پرخطر و اضطراری و تقسیم اموال یا بخش به دیگر آن‌که غالباً در محیط‌های انسانی متجلی می‌شود.
7. وقف
وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع، و سود حاصل از آن را درراه خداوند قرار دادن است که درواقع همان راه خدمت به مردم و گره‌گشایی مشکلات و سروسامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است.
بررسی مفهوم امور خیر در کتب مدارس ابتدایی
با توجه به موضوع پژوهش، تحقیقات انجام‌گرفته درزمینه امور خیر و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی موردبررسی قرار گرفت و هیچ موردی نزدیک به پژوهش حاضر یافت نشد. در رابطه با انجام امور خیر یا اقسام آن مانند نوع‌دوستی، همدلی، تعاون و به‌ویژه وقف پژوهش‌هایی انجام‌شده است.
در تحقیقی که محمدرضا اکرامی سال 1389 تحت عنوان "مشارکت خیرین در ارائه خدمات به آموزش‌وپرورش موانع و راهکارها" انجام داده است. مهم‌ترین عامل جذب کمک‌های مردمی را بالا رفتن اعتقادات مردم و خیّر بودن دولت‌مردان می‌داند.
بیشتر بخوانید :
زهرا شعبانی در سال 1393 تحقیقی تحت عنوان "تبیین مدل نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز در ده سال اخیر1390- 1380" انجام داده است، وی نشان می‌دهد اخلاق نوع‌دوستی تابعی از خود گرایی اخلاقی، اخلاق فطری و اخلاق توحیدی است، اخلاق نوع‌دوستی تابعی از صفات شخصیت و ارزش‌های درونی و بیرونی و عوامل اجتماعی است.
لیکن درزمینه پژوهش حاضر که به تحلیل کتاب‌های درسی در امور خیر یا مؤلفه‌های آن پرداخته باشد هیچ موردی یافت نشد.
البته پژوهش‌هایی در محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی درباره برخی موضوعات دیگر انجام‌شده است. هویت ملی، مهارت‌های اجتماعی، تربیت مدنی، تربیت شهروندی، حجاب و عفاف از آن جمله‌اند.
نتیجه‌گیری
نتیجه اینکه متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی به میزان 33/33 در کتاب پایه ششم ابتدایی و 76/11 در کتاب پایه چهارم، به امور خیر پرداخته است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (52/23) مربوط به مؤلفه‌های همکاری و همدلی، و کمترین درصد (84/7) مربوط به مؤلفه‌های وقف و تعاون با هیچ فراوانی در این مجموع مؤلفه‌ها به چشم می‌خورد.
همچنین در تصاویر کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی ،35/32 در کتاب پایه سوم ابتدایی و 70/14 در کتاب چهارم ابتدایی به امور خیر و مفاهیم آن پرداخته است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (47/26) مربوط به مؤلفه همدلی و کمترین درصد (88/5) مربوط به احسان می‌باشد.
در پرسش‌های کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی ایران، 25/31 درصد در پایه چهارم ابتدایی و 75/18 در کتاب سوم ابتدایی، مفاهیم خیر را آورده است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (50) مربوط به مؤلفه همکاری و کمترین احسان است که با وقف و تعاون یکسان می‌باشد.
مؤلفه‌های احسان و وقف و تعاون هیچ‌کدام در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دیده نشد. در بررسی کلی، مشاهده می‌شود که از بین تمام کتاب‌ها، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (16) مؤلفه‌های امور خیر را در بین سایر کتاب‌های موردبررسی دارا می‌باشد.
در حالیکه کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های پنجم و ششم به‌طور مشترک به یک‌میزان بیشترین درصد (29) مؤلفه‌های امور خیر را دارا است. در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش‌های کتاب‌های درسی مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (58) مربوط به متن کتاب‌ها و کمترین درصد مربوط به پرسش‌های کتاب‌های موردبررسی می‌باشد.
همچنین با توجه به نتایج حاصل‌شده از این پژوهش درمی‌یابیم تنها تعداد کمی از مؤلفه‌ها در حد نسبتاً مناسبی توجه شده است که تناسب آن‌هم بین کتاب‌ها رعایت نشده است.
شاید بتوان علت مناسب‌تر بودن بعضی از مؤلفه‌ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه‌ها دانست.
متأسفانه به دلیل عدم دسترسی به تحقیقات مشابه نتایج تحقیق حاصل را با سایر پژوهش‌ها نمی‌توان مطابقت داد، اما آنچه مسلم است جامعه سالم و طیب به‌گونه‌ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی‌دارد و در مسیر همدردی و همدلی قرار می‌گیرد، تا در مسیر درست زندگی باشد. خداوند در آیه 144 سوره آل‌عمران می‌فرماید:
"جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی، جامعه اسوه و نمونه است. جوامع کنونی با بررسی و دقت می‌تواند به جامعه اسوه تبدیل شود."
بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مؤلفه‌های امور خیر به پشتیبانی آموزش‌وپرورش نیازمند است و کتاب‌های درسی منعکس‌کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی هستند که سیاست‌گذاران نظام آموزشی پی‌ریزی می‌کنند. کتاب‌ها در سیستم آموزش متمرکز (مانند ایران) اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند.
میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت‌هایی مانند حساب کردن نیست، بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات موردنیاز جامعه است.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "بررسی مفهوم امور خیر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 96-1395"؛ نوشته "مریم نادری و صدیقه خدابنده"، است که در همایش خیر ماندگار شرکت کرده است و در سیویلیکا نیز منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید