حجت الاسلام اسماعیل آذری‌نژاد؛ "طلبه‌ای که برای کودکان محروم قصه می‌خواند" به مفاهیم ارزشمندی که در آموزه‌های دین اسلام به آن سفارش شده است، اشاره می‌کند و بر این باور است که احسان و نیکوکاری در جامعه رواج دارد.
بررسی مفهوم احسان در کاربردهای گوناگون آن، تصویر ارزش و جایگاه آن را در نظام فکری و ارزشی اسلام به خوبی تبیین می‌کند.
در واقع احسان و نیکوکاری کارکردهای زیادی در عرصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و... دارد، اما سوالاتی در اینجا مطرح می‌شود، از جمله:
- جایگاه نیکوکاری در منظومه تربیت دینی کجاست؟
- چطور با رهنمون‌های دینی این توصیۀ دین را بین مردم می‌توان گسترش داد؟
در همین راستا و برای برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها با حجت الاسلام اسماعیل آذری‌نژاد به گفت‌وگو نشسته‌ایم. آقای آذری‌نژاد متولد سال 58، ساکن شهر دهدشت استان کهگیلویه وبویر احمد است و علاوه بر تحصیلات حوزوی، کارشناسی جامعه شناسی و کارشناسی ارشد عرفان دارد.
مدرس و معاون فرهنگی حوزه است و این روزها او را به عنوان طلبه‌ای می شناسند که به روستاها و مناطق محروم می‌رود وبرای بچه‌ها کتاب قصه می‌خواند.
جایگاه نیکوکاری در منظومۀ تربیت دینی
شرحِ گفتگو با آقای آذری‌نژاد، به قرار زیر است:
1. به عنوان یکی از متفکران و اساتید دینی، تبیین شما از پدیده نیکوکاری چیست؟
نیکوکاری یعنی هر امر نیک و خوبی که می‌تواند انسان را رشد بدهد و به تعالی آن کمک کند. این امر می‌تواند کمکِ مالی باشد و یا حتی فکری باشد. یکبار کسی از من پرسید پدرم را خیلی اذیت کرده‌ام و حالا او از دنیا رفته است، چه کار کنم که از من راضی شود؟
گفتم که خوب است صدقه بدهید یا برایشان قرآن بخوانید؛ اما بهتر است امروز که به خانه رفتی به مادرت و خواهرت لبخند بزنی و دلشان را شاد کنی، این کار عمل نیکی است که در پرونده عمل شما می‌ماند و پدرتان از شما خوشحال و راضی می‌شود؛ چون پدر شما دوست دارد خانواده‌اش شاد باشند.
می‌خواهم عرض کنم که حوزه نیکوکاری خیلی وسیع است. این طور نیست که تصور کنیم برای کار نیک فقط باید کمک مالی کرد. اگر بخواهم مثال دیگری بزنم که مفهوم نیکوکاری را توسعه داده باشم باید این مورد را توضیح بدهم:
"عمل نیکی داریم به نام صدقه دادن؛ وقتی می‌خواهیم صدقه بدهیم، فکر می‌کنیم صدقه دادن صرفاً به معنی پول دادن است. این که برای یک کودک قصه بخوانیم هم صدقه است".
برای مطالعه :
اگر دل کسی را به نحوی شاد کنیم هم صدقه است؛ چون نیاز فقط مادی نیست. گاهی اوقات کسی نیاز دارد حرف‌هایش را گوش بدهیم، این کار صدقه محسوب می‌شود. صدقه‌ای که می‌دهیم با توجه به نیاز افراد متفاوت است؛ پس همه این رفتارها می‌تواند نیکوکاری در نظر گرفته شود.
كلمه حُسن و نیکی بیش از ۳۹ بار در قرآن آمده است و به معنای کار خوب و زیبا است، این مفهوم بسیار وسیع است؛ پس فقط نوع خاصی از عبادت یا کمک کردن نیست.
نیکوکاری در قرآن مانند نماز و زكات و خمس، عبادت است. انجام ندادن برخی از کارها نیز عبادت است؛ یعنی دامنه نیکوکاری تنها کمک کردن یا نوع خاصی از عبادت نیست .
2. نسبت نیکوکاری با تعلیم و تربیت دینی از نگاه شما چگونه است؟
در آموزه‌ها و توصیه‌های دینی زیاد سفارش شده است که نیکوکاری را به صورت عملی به فرزندان یاد بدهیم؛ برای مثال در روایت داریم که اگر می‌خواهی صدقه بدهی، آن صدقه را به دست فرزندت بده تا به نیازمند بدهد. نیکوکاری را عملاً از سنین کودکی باید به انسان‌ها آموزش بدهیم.
درواقع این کار هم بخشش را به کودک یاد می‌دهد، هم آن کودک احساس می‌کند که مفید است و می‌تواند کار نیکی انجام دهد. از طرفی از طفولیت مهربانی را به بچه‌ها یاد می‌دهیم.
3. چه راهکارهایی در دین، برای تربیتِ فرزندِ نیکوکار مطرح می‌شود؟
در روایات داریم که:
«کونوا دعاة الناس بغير السنتكم»
"مردم را به کار خوب دعوت کنید از راهی به غیر از راه زبان"
یعنی به غیر از گفتن باشد و با رفتار، کارهای زیبا را نشان بدهید، پدر و مادر الگوی عملی بچه‌ها هستند؛ برای مثال ما خانواده امیرالمؤمنین را داریم، خانواده‌ای که روزه می‌گیرند و وقتی فقیر به در خانه‌شان می‌آید، غذایشان را با هم به آن شخص درمانده هدیه می‌کنند.
این نشان می‌دهد که باید خوبی را در خانواده به صورت عملی نشان بدهیم؛ یا در مثالی دیگر امام حسن "علیه السلام" وقتی خیلی کوچک است، می‌بیند مادرش روزه می‌گیرد، از شب تا صبح در حق دیگران دعا می‌کند.
در آن زمان امام حسن "علیه السلام" که کودکی پنج یا شش ساله بوده از مادرش سؤال می‌پرسد: «مادر چرا این همه برای دیگران دعا می‌کنید؟» مادرش حضرت زهرا "سلام الله" می‌فرماید:
«الجار ثم الدار»؛
"اول همسایه و بعد اهل خانه".
درواقع این آموزش نیکوکاری، هم گفتاری است و هم رفتاری. محبت و توجه به دیگران جزء رفتارهایی است که به کَرات از سیره اهل بیت نقل شده است .
4. چگونه باید رهنمون‌های دینی را درباره فعالیت‌های خیرخواهانه و داوطلبانه، در زندگی مردم جاری کرد؟
جواب دادن به این سؤال بستگی به تعریفی دارد که ما از دین بیان می‌کنیم. ممکن است تعریف ما از دین فقط یک سری از اعتقادات یا مناسک دینی باشد؛ درحالی که دین سه وجه دارد:
- باور،
- رفتار،
- مناسک،
در دین تأکید زیادی برای پرداختن به رفتار نیکوکارانه داریم. برای مثال پیامبر اکرم می‌فرمایند:
«انی بعثت لاتم مکارم الاخلاق»؛
"آمده ام که اخلاق و رفتارها را کامل کنم"
روایت شده است پیامبر برای مردم قصه می خواند که شخصی تشنه بود و رفت پایین چاهی و آب آورد، وقتی بالا آمد دید سگ تشنه‌ای ایستاده و لَه‌لَه می‌زند. هرچقدر گشت کاسه یا ظرفی پیدا نکرد که با آن برای سگ آب بیاورد. کفش‌هایش را درآورد و از گردنش آویزان کرد و رفت پایین چاه و برای سگ آب آورد.
مقصود پیامبر این است که، این کار هم نوعی عملِ نیک است و جلوه‌ای از دین محسوب می‌شود. در واقع این کار، یک رفتارِ دینی است؛ اگر چه ظاهر آن به عبادت نمی‌خورد. اساسِ دین، بر زیبایی است. پس ابتدا ما باید تعریفمان را از دین مشخص کنیم و البته به گستردگی مفهوم آن توجه داشته باشیم.
5. از تربیت فرزندانِ نیکوکار برای جامعۀ امروز، بر اساس راهبردهای عَمَلی، تجربه‌ای دارید؟
در قرآن آمده است که مادر حضرت مریم نذر کرد؛ اگر خداوند فرزندی به او بدهد، او را به معبد می‌فرستد تا در آنجا خدمت کند. نمی‌گوید فرزندم در معبد عبادت کند، بلکه می‌گوید خدمت کند؛ پس این عمل نذر است. در ثانی نذر رفتاری است که در اينجا عبارت است از خدمت به مردم که انواع مختلفی دارد.
اگر بخوام مثال دیگری بزنم؛ حسین پسر ده ساله من نذر کرده بود، اگر خواسته‌ای که از خدا دارد برآورده بشود در ماه محرم و صفر پنج مرتبه با من بیاید و برای کودکان روستایی قصه تعریف کند، یا در قصه‌خوانی به من کمک کند. این کودک یاد گرفته که قصه‌خوانی یک رفتار دینی است.
وقتی خواسته‌ای دارد، نذر می‌کند که برای خلقِ خدا قصه بخواند. ظاهراً این امر کاری دینی نیست؛ اما در واقع کمک به رشد دادن فکر کودکان امری نیک و دینی است. پس با توجه به روایات باید مصادیق بسیار نیکوکاری را به کودکان به صورت رفتاری و عملی یاد بدهیم.
6. نقش مجامع مذهبی مانند مساجد؛ در تربیت نیکوکارانه چیست و چه باید باشد؟
طبیعتاً یکی از کسانی که می‌تواند تأثیرگذار باشد، امام جماعت مسجد است. برای مثال یک سال عاشورا بعد از مراسم، لیوان‌های یکبار مصرف و زباله‌های زیادی در پارک نزدیک مسجد ريخته شده بود. قبلاً در مسجد زیاد گفته بودم که "تمیز کردن محیط زیست نیکوکاری است".
وقتی داشتیم پارک را تمیز می‌کردیم، یکی از پیرمردهای مسجد که پادرد هم داشت، به کمک ما آمد و به سختی کار می‌کرد.
گفتم آقا سید شما پا درد دارید، بفرمایید ما خودمان کار می‌کنیم. ایشان در جواب گفت: "نه! ثواب دارد و با ما همراه شد". در واقع گفته‌های پیشین در مسجد، در رفتار پیرمرد، نمود پیدا کرده بود، زیرا می‌دانست با تمیز شدن پارک، مردم از زیبایی پارک لذت می‌برند و لذت بردنِ مردم و خوشحال شدن آنها، نوعی از نیکوکاری و عبادت است.
دین فقط نماز خواندن و خمس و زکات دادن نیست؛ بلکه بدست آوردن رضایت مردم هم رفتار دینی است. جلب رضایتی که رضایت خدا را در پی دارد. این مسئله با رفتارهای ما در جامعه جا می‌افتد و می‌تواند فراگیر شود. در روستایی دیگر نیز، از بچه‌ها خواستم درباره مهربانی با طبیعت نقاشی کنند و به دیوارهای روستا با در مغازه بزنند.
از آنها خواستم اگر توانستند روایاتی در این باره پیدا کنند و زیرش بنویسند تا دین‌داران و کسانی که روایات برایشان مهم است، بدانند مهربانی با طبیعت توصیه دین است. از این طریق روایاتی را رواج بدهیم که گستره نیکوکاری بین مردم را وسعت می‌دهند.
بعد از آن به رفتار کودکان بپردازیم. وقتی مردم ببینند شخصیت‌های دینی، مراقب محیط‌زیست یا حیوانات هستند، کم‌کم قبول می‌کنند و این عملِ نیک، بین مردم تبدیل به فرهنگ عمومی می‌شود .
7. فعالیت در حوزه امورِ خیر و نیکوکاری؛ از نگاه تربیت دینی چه تحلیلی دارد؟
اگر برگردیم و کلمه احسان را در قرآن در بیاوریم، متوجه می‌شویم که "محسن بودن" مصادیق بسیاری دارد. در جایی "محسن" کسی است که عمل بدی را انجام ندهد.
محسن در جایی دیگر، کسی است که عبادت می‌کند. توجه کردن به افرادی که فراموش شده هستند، کار فردِ محسن است. محبت کردن و بسیاری از زیبایی‌ها، نیکوکاری است؛ پس کار خیر، فقط پول دادن نیست.
8. نظرتان راجع به دوگانگی امور خیر دینی و امور خیر قدسی چیست؟ راهکارهایی برای پیوند وجود دارد؟
این مسئله به ضعف فرهنگ‌سازی برمی‌گردد که عمده آن متوجه روحانیت است؛ یعنی ما نتوانستیم این مسئله را برای مردم خوب تبیین کنیم. فکر می‌کنیم هر کاری که ظاهراً به اهل بیت و عزاداری مربوط باشد، کارِ خوبی است. در حالیکه "احسان" را به یک سری مَناسک محدود کرده‌ایم.
در همین راستا روایات متعددی در حمایت از حیوانات و محیط‌زیست داریم. چند وقت قبل ديدم کسی نذر کرده و در بیابان منبعِ آبی برای حیوانات قرار داده است؛ چون آن منطقه قبلاً آب داشته و حالا دچار بی‌آبی شده و ممکن است باعث از بین رفتن موجودات آن منطقه بشود.
این یک نذر مهم است، زیرا محیط‌زیست مهم است و بدون آن نمی‌توانیم زندگیِ آرام و زیبایی داشته باشیم. آیات قرآن و روایات بسیاری به محیط‌زیست پرداخته‌اند؛ اما ما هستیم که سراغ این گونه کارها نمی‌رویم. کسی تعریف می‌کرد که وقتی قرار است مسجدی ساخته شود، من فقط پول دستشویی را می‌دهم.
بیشتر بخوانید :
آدم‌های بسیاری هستند که برای مُناره پول بدهند؛ چون ظاهری مذهبی دارند؛ در حالی که دستشویی یکی از بخش‌های مهم برای مسجد یا هر محل عمومی است؛ اما ظاهر زیبایی ندارد. باید صرفه‌جوییِ آب و حفاظت از سرمایه‌های طبیعی را به عنوانِ عملِ دینی و نیکوکاری به فرزندان‌مان آموزش بدهیم.
تمیز کردن محیط‌های عمومی نوعی عبادت است. فقط قرار نیست مساجد را تمیز کنیم، باید افق نگاهمان را گسترش بدهیم. به تمیز کردن پارک‌ها و سایر مکان‌های عمومی هم فکر کنیم.
9. آیا نوع‌دوستی و نیکوکاری که در زندگی امروز، نماد فرهنگ اسلامی هستند، رو به افول است؟ چگونه بر اساس مبانی دینی آن را گسترش دهیم؟
حقیقتش من هم زیاد این حرف را شنیده‌ام؛ اما باز باید تأکید کنم که مسئله به تعریفِ نیکوکاری برمی‌گردد. نباید نیکوکاری را کار سختی نشان بدهیم که مردم تصور کنند ناممکن است. غذا دادن به پرندگان نیکوکاری است. به من می‌گویند:
«مردم آنقدر مشکلاتِ مالی دارند، تو آمدی و می‌خواهی کتاب و قصه بخوانی؟ ول کن برو دنبال کارت، گاهی می‌گویند لابد از جایی پول می‌گیرد که دنبال این کارها افتاده است، اما شعار من این است که باید شمعی باشیم در تاریکی».
هرجایی که هستیم را کمی روشن کنیم. افرادی از تهران پیام می‌دهند و می‌گویند که می‌خواهند همراهِ من به روستا بیایند و قصه‌خوانی کنند. می‌گویم می‌خواهید هزار کیلومتر از تهران بیایید، همان‌جا بمانید و در اطراف خودتان و حتی در شمال تهران این کار را بکنید؛ چون محرومیت در آنجا هم وجود دارد. محرومیت فقط محرومیت مادی نیست.
کتاب قصه‌ای پیدا کنید و برای خانواده‌تان یا همسایه‌تان بخوانید. نیاز نیست هزاران کیلومتر راه بروید تا کارِ خیر کنید. در اطراف هر یک از ما نقاط تاریک مادی و معنوی وجود دارد. اگر افق نگاهمان را گسترده‌تر کنیم و تعریف درستی از نیکی بیان کنیم، همه مردم می‌توانند کارِ نیک بکنند.
نیکوکاری؛ جایگاه والا در آموزه‌های دینی
هم‌اکنون اگر به مقدمه متن برگردید، می‌توانید پاسخ مناسبی به سوالات زیر بدهید:
- جایگاه نیکوکاری در منظومه تربیت دینی کجاست؟
- چطور با رهنمون‌های دینی این توصیۀ دین را بین مردم می‌توان گسترش داد؟
همانطور که متوجه شدید، نیکوکاری؛ جایگاه خوبی در بین آموزه‌های دینی دارد، شاید به قطعیت علمِ ژنیتک سخن نگوید، اما تأیید کنندۀ "قانون وراثت صفات اخلاقی" می‌باشد.
همچنین با راهکارها و رهنمودهایی که دینِ اسلام به آنها سفارش کرده است، می‌توان این خصلت را از کودکی در وجود فرزندمان، پرورش دهیم.
دیدگاه خود را بنویسید